«The show must go on»: Η Μαρία Καραχάλιου γράφει για το θέατρο, εν καιρώ πανδημίας

Εισαγωγή από τον Γιάννη Δήμα

Αφορμή για την συζήτηση μας με την Μαρία Καραχάλιου* στάθηκε από την μία οι βαθιές γνώσεις και η αγάπη που έχει η Μαρία για το θέατρο και από την άλλη ο χρόνος που άπλετα μας προσφέρεται σε αυτή την περίοδο καραντίνας από τον Covid-19. Ο αναγκαστικός εγκλεισμός έχει αυξήσει τις ώρες που βρισκόμαστε στο σπίτι τόσο ώστε οι προτάσεις για το πως να είμαστε δημιουργικοί αυτές τις μοναχικές ανοιξιάτικες μέρες να πέφτουν βροχή.
Στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης μεγάλοι φορείς πολιτισμού, δημόσιοι ή ιδιωτικοί, ανεβάζουν σε διαδικτυακές πλατφόρμες μαγνητοσκοπημένες θεατρικές παραστάσεις που είτε έχουν παιχτεί στο παρελθόν με επιτυχία, είτε λόγω της πανδημίας του κορονοϊού διακόπηκαν ή αναβλήθηκαν επ” αόριστον, με σκοπό το θεατρόφιλο κοινό να έχει την ευκαιρία να δει μια θεατρική παράσταση στην οθόνη του σπιτιού του. Αναγνωρίζοντας το θέατρο ως ένα “κοινωνικό γεγονός” και ως την “ανάγκη για επαφή με τους ανθρώπους”, ή ίσως και την ανάγκη για να “ξεφύγεις από τη μοναξιά” όπως αναφέρει η Μαρία Καραχάλιου στο κείμενο που ακολουθεί, δημιουργούνται ερωτήματα ως προς την ουσία αυτής της προσπάθειας: πόσο αναγκαστικό είναι αυτό το “υποκατάστατο” του θεάτρου για μία εσώκλειστη κοινωνία; το “κοινό” και ο ρόλος μας ως θεατές στην βιωματική, κλασική παρακολούθηση μίας θεατρικής παράστασης πως μεταλλάσσεται; το Θέατρο ως Τέχνη θα αλλάξει σε ένα μελλοντικό, πεσιμιστικό σενάριο μόνιμης, οικειοθελούς κοινωνικής απομάκρυνσης;

Από την Μαρία Καραχάλιου

«The show must go on»

Η παράσταση πρέπει να συνεχιστεί στη … διαδικτυακή σκηνή;

Η παράσταση δεν είναι φώτα δεν είναι σκηνικό
είναι οι άνθρωποι εσείς κι εγώ.
Είναι οι γυναίκες που μας ρωτούν
είναι τα παιδιά που μας κοιτούν
έτσι που εσείς καθώς κι εγώ
αφήνουμε την ώρα να πηγαίνει μόνη της.
Η παράσταση δεν είναι φώτα δεν είναι σκηνικό
είναι οι άνθρωποι εσείς κι εγώ.
Είναι η αδιακρισία σας στη μοναξιά μας
είναι η αναπνοή σας στη σιωπή μας.
Τέλος είναι η αγάπη σας για μας.
(L. Pirandello, Δ. Μυράτ, Μ. Χατζιδάκις – Απόψε αυτοσχεδιάζουμε)

Η πανδημία της νόσου COVID-19 ανάγκασε τα θέατρα σε όλο τον κόσμο να κλείσουν τις πόρτες τους για το συμφέρον της δημόσιας υγείας. Το γεγονός αυτό ρίχνει ένα τρομερό φως στη σοβαρότητα της κρίσης και στην άμεση επίπτωσή της στην κοινωνία και τον πολιτισμό.

ΥouΤube, Vimeo, live-streaming, on demand διάθεση παραστάσεων, ενεργοποιήθηκαν για να μην στερηθεί το φιλοθεάμων κοινό τις παραστάσεις. Για να περάσει όμορφα μέσα στο σπίτι. Για να πεισθεί να ΜΕΙΝΕΙ στο σπίτι. Να καθηλωθεί μπροστά σε μια οθόνη. Βομβαρδίζεται με ψηφιακές αναμεταδόσεις που προβάλλουν στη διαδικτυακή σκηνή συναυλίες και θεατρικές παραστάσεις που το ίδιο το κοινό ανέδειξε και αγάπησε! Σπάνια ευκαιρία για όσους δεν
πρόλαβαν να παρακολουθήσουν ή όσους θέλουν να ξαναδούν παραγωγές που τους ενθουσίασαν! Ο Δημήτρης Λιγνάδης, καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου μας θυμίζει πως αυτές οι προσπάθειες είναι υποκατάστατα του θεάτρου και φυσικά δεν το αντικαθιστούν.

Η αίσθηση της «ζωντανής παράστασης»

Η κινηματογράφηση καλλιτεχνικών παραστάσεων φυσικά δεν είναι καινούργια πρακτική ούτε αποτελεί σήμερα τεχνολογικό επίτευγμα. Υπήρξαν οργανωμένες προσπάθειες από τους χώρους και τους καλλιτέχνες για να προσεγγίσουν το κοινό. Αρκετές οργανώσεις, μεταξύ αυτών η Wigmore Hall και η Royal Shakespeare Company, χρησιμοποιούν το live-streaming για να προσεγγίσουν το ευρύτερο κοινό με εκπαιδευτικό προσανατολισμό. Από την άλλη πλευρά, ανεξάρτητοι επώνυμοι καλλιτέχνες (ελεύθεροι επαγγελματίες), θεωρούν το live-streaming μέρος του χαρτοφυλακίου τους σε online δραστηριότητες – το οποίο περιλαμβάνει επίσης την διδασκαλία ή masterclasses μέσω βίντεο ή την πλέον συνηθισμένη πώληση albums online.

Επιπλέον όμως διεξάγονται έρευνες για το πώς αντιλαμβάνεται το κοινό μια παράσταση. Τι εισπράττει από την κινηματογραφημένη και τι από την «ζωντανή» παράσταση. Μήπως με την ζωντανή παράσταση αυξάνονται οι γνωστικές, συναισθηματικές και επικοινωνιακές εμπειρίες;

Πέρα από τα τεχνικά και οικονομικά θέματα των live-streaming παραστάσεων υπάρχει το θέμα της αισθητικής. Το live-streaming διαθέτει όλα τα «συστατικά» για μια υψηλής ποιότητας από άποψη τεχνολογίας παράσταση προκειμένου να ικανοποιήσει το κοινό αυτή την περίοδο της κοινωνικής απόστασης (social distancing) και χωρίς φυσικά (το κοινό) να αφήσει την άνεση του σπιτιού του!

Ας δούμε πόσο το αναγκαστικό υποκατάστατο είναι «θέατρο» ή αντίδοτο στον ακούσιο αλλά ευεργετικό για την προσωπική και δημόσια υγεία, εγκλεισμό μας. Προσωπικά θα επιμείνω πως το θέατρο είναι ζωντανή τέχνη. Η τεχνολογική πρόοδος έχει φέρει ευημερία, αλλά αφαιρεί κάτι από την ομορφιά και την γεύση της ζωής. Με δυο λόγια θέλω να πω πως κάτω από ομαλές συνθήκες το θέατρο στο εικονικό «πακέτο» δεν είναι θέατρο. Είναι βοήθημα ανάγκης. Είναι προσωπικό αρχείο σαν ίχνος ανάμνησης μιας ανεπανάληπτης και μοναδικής εκδρομής. Είναι βοήθημα για τους έγκλειστους, για τους ανήμπορους. Είναι βοήθημα σχολαστικής η ακαδημαϊκής αναφοράς.

Ένας από τους ιδρυτές της θεατρολογίας, ο Μax Herrmann διαπίστωσε ότι το πρωταρχικό νόημα του θεάτρου έγκειται στο ότι θέατρο είναι ένα κοινωνικό παιχνίδι – ένα παιχνίδι από όλους για όλους. Ένα παιχνίδι στο οποίο όλοι είναι συμμετέχοντες – ηθοποιοί και θεατές. Το κοινό συμμετέχει πάντα ως συμπαίκτης. Το κοινό είναι τρόπον τινά ο δημιουργός της τέχνης του θεάτρου. Σε μια παράσταση συμβαίνουν ανάμεσα σε σκηνή και κοινό πράγματα, τα οποία δεν
μπορούν να ανάγονται αποκλειστικά στο σχέδιο της σκηνοθεσίας, στην πρόθεση της διατύπωσης ενός μηνύματος ή σε αισθητικούς υπολογισμούς ούτε αποτελούν καθαρά υποκειμενική υπόθεση του κάθε συμμετέχοντος.

To θέατρο είναι η ανάγκη για επαφή με τους ανθρώπους, η ανάγκη να ξεφύγεις από τη μοναξιά. Η τέχνη δεν είναι ξέχωρη από τους ανθρώπους. Ο Κάρολος Κουν έλεγε ότι «αν σβήσετε από γύρω μου το κοινό, δεν θα μπορώ να φτιάξω τίποτα. Θα χάσω κάθε ενδιαφέρον, κάθε ικανότητα για σκέψη. Το κοινό είναι όπως οι ηθοποιοί. Δεν είναι πάντα το αρχικό κίνητρο που μετράει. Το αρχικό κίνητρο μπορεί να είναι η ματαιοδοξία, ο σνομπισμός, η περιέργεια, οτιδήποτε. Με το χρόνο έρχεται το δέσιμο. Η συνειδητοποίηση πως όσα περισσότερα δίνεις, τόσα περισσότερα παίρνεις«.

Ως προς το τελεολογικό και αιτιολογικό ζήτημα του θεάτρου, το προς τι και γιατί υπάρχει, συναντάμε μια πολλαπλότητα των δυνατών λειτουργιών: θέατρο για το άτομο μπορεί να είναι διασκέδαση, ψυχοθεραπεία, υπερνίκηση της απομόνωσης μέσα σε ένα σύνολο ανθρώπων που βλέπουν τα ίδια και αντιδρούν όμοια, συμμετοχή στη διαμόρφωση μια συλλογικής συνείδησης κατά το χρονικό διάστημα μιας παράστασης, συμμετοχή σε μια άλλη πειραματική ζωή που διαδραματίζεται στη σκηνή ή και αναζήτηση της αλήθειας ή απλώς απόλαυση της μαγείας της μεταμόρφωσης. Η θεατρική παράσταση ολοκληρώνει τον κύκλο της ύπαρξής της στον εσωτερικό κόσμο του θεατή, στις σκέψεις του και στα αισθήματά του, όταν επιστρέφει σπίτι του.

Για μια κοινωνία ολόκληρη το θέατρο μπορεί να αποτελεί όργανο για τη διαμόρφωση πολιτικής συνείδησης, έκφραση μιας επιθυμητής κοινωνικής μεταρρύθμισης, μπορεί να είναι ο καθρέφτης της καθημερινής πραγματικότητας ή ο καθρέφτης μιας ονειρικής πραγματικότητας. Μπορεί να δείχνει ένα ουτοπικό μέλλον και ένα απώτατο παρελθόν, μια παραμορφωμένη ή μία διορθωμένη εικόνα του παρόντος. μπορεί να προειδοποιήσει μια κοινωνία ολόκληρη, να την παρηγορήσει, να τονώσει μερικές επιθυμίες της, να την τρομοκρατήσει. Μπορεί να προβάλει αξίες που δεν υπάρχουν πια στον πολιτισμό αυτής της κοινωνίας ή αξίες που δεν υπάρχουν ακόμα. Μπορεί να μας ανοίξει τα μάτια για τη σχετικότητα της σημερινής πραγματικότητας ή ακόμα και για τη σχετικότητα κάθε πραγματικότητας.

Από αυτή την άποψη της λειτουργικότητας το θέατρο παρουσιάζει πολλές πτυχές και το ίδιο συμβαίνει και με τη μορφολογία του. Η λειτουργική πολλαπλότητα οφείλεται στο γεγονός ότι η θεατρική παράσταση είναι ένα κύκλωμα δράσεων και αντιδράσεων μεταξύ ηθοποιών και θεατών, μια διαδικασία που αρχίζει επί σκηνής και τελειώνει και τελειοποιείται στο εσωτερικό του θεατή.

Από όλες τις τέχνες το θέατρο είναι η πιο κοινωνική τέχνη, η πιο άμεση και αποτελεσματική, η πιο προκλητική για τις αντιδράσεις των ανθρώπων, γιατί το υλικό με οποίο δημιουργεί είναι έμψυχο και ο άνθρωπος είναι ο πιο πειστικός φορέας νοημάτων – πιο πειστικός από τον γραπτό λόγο, την εικόνα και τον ήχο.

Το θέατρο ότι και να παριστάνει, είναι αντικαθρέφτισμα της ζωής. Και η θεατρική παράσταση όσο εξωπραγματική και να είναι, είναι μια πραγματική οικοδόμηση ενός νέου κόσμου, όχι αντικείμενο νεκρό, αλλά κάτι ζωντανό, ενσαρκωμένο από ανθρώπους. Είναι κάθε φορά η επανάληψη της δημιουργίας. Κλείνει μέσα της ως γεγονός και ως θεσμός μια θρησκευτική ή μεταφυσική έννοια. Μας μυεί στη δομή της καθορισμένης ισχύουσας πραγματικότητας. Γι΄ αυτό
το θέατρο, αυτό καθαυτό, άσχετα από το τι παριστάνει, σημαίνει συνειδητοποίηση της πραγματικότητας. Θεατρικότητα και πραγματικότητα είναι συνυφασμένες. Το κοινωνικό και επικοινωνιακό γεγονός «θέατρο» είναι ως σύνολο (ανεξάρτητα από το έργο και τον εκάστοτε κώδικα της παράστασης) σύμβολο της ίδιας της ζωής, τόσο αληθινό και τόσο ψεύτικο όσο αυτή.

Θέατρο είναι ένα κοινωνικό γεγονός το οποίο υπάρχει μόνο της στιγμή της συγκεκριμένης πραγμάτωσής του μπροστά σε θεατές. Η παράσταση δεν έχει μόνο αμεσότητα και παρουσία, αλλά είναι και βίωμα της απώλειας, της στέρησης, της αίσθησης ότι δεν πρόλαβες να τα δεις όλα.

Η παράσταση υπάρχει μόνο ως παρόν, ως στιγμή, hic et nunc. Έχει αμεσότητα, παρουσία και ένταση. Η παροντικότητά της είναι και η «ματαιότητά της», με την έννοια ότι δεν γνωρίζει καμιά αντοχή μέσα στο χρόνο. Με αυτή την ιδιότητα δεν μπορεί κατ’ αρχήν να αναλυθεί. Οι αναλύσεις παραστάσεων από video είναι αναλύσεις του video, όχι της παράστασης. Οι οπτικές επιλογές της κάμερας δεν αποδίδουν την ατμόσφαιρα μιας παράστασης. Αυτός που παρακολουθεί την ταινία,
δεν είναι θεατής που συμμετέχει ενεργά και συμβάλει στον αναδραστικό κύκλο του «ενδιάμεσου γίγνεσθαι» όπου φυσικά ανήκει και ο ρυθμός της παράστασης. Ο θεατής δεν είναι μόνος του στο θέατρο. Ο δικός του ρυθμός βαθμιαία προσαρμόζεται (ή καθόλου ή μερικώς) στους ρυθμούς των άλλων, θεατών και ηθοποιών, μέσω της σωματικής διάδρασης που επιφέρει η συμπαρουσία τους μέσα από τις αντιδράσεις τους και τις υπόγειες ενέργειες της μέθεξης. Με την έννοια αυτή ο ρυθμός είναι και ένα φαινόμενο της κοινωνικότητας η οποία μπορεί να εκδηλώνεται, να διαμορφώνεται και να συγκεκριμενοποιείται κατά τη διάρκεια μιας θεατρικής παράστασης.

Θέατρο ως τέχνη της σκηνής αλλά και ως τέχνη της αντίληψης

Ότι προανέφερα είναι αυτά που έχω ζήσει και αυτά έχω καταλάβει.

Όμως παρακολουθώ και μελετώ τις νέες τάσεις. Χαίρομαι και θαυμάζω κάθε τι το καινούργιο. Η πρωτοφανής αυτή παγκόσμια κρίση ίσως αποτελέσει μια ευκαιρία για τους καλλιτέχνες να αναπτύξουν νέους τρόπους επικοινωνίας με το κοινό προκειμένου να δημιουργήσουν την αίσθηση της «ζωντανής παράστασης» και της συμμετοχικότητας κοινού και καλλιτεχνών. Ποιος ξέρει; Αυτό ενδεχομένως να αποτελέσει μέρος μιας νέας πραγματικότητας.

Αυτές τις μέρες βλέπω στο «γυαλί» παραστάσεις ελληνικές και ξένες, άλλες που δεν πρόλαβα να δω και άλλες που η νοσταλγία με ώθησε να τις ξαναδώ με την ελπίδα να ανακαλέσω τη μνήμη.

Ομολογώ ότι προβληματίστηκα. Δεν μπορώ να πω ότι συγκινήθηκα με κάποια. Περισσότερο έμεινα στο να αρέσκομαι ή όχι στο πώς κινηματογραφήθηκε η εκάστοτε παράσταση. Πόσες κάμερες χρησιμοποίησε, πόσο δημιουργικό μοντάζ έγινε, πόσο καλή ήταν η ηχογράφηση κλπ.

Σε μια μελλοντική δυστοπική κοινωνία, που ίσως χρειαστεί να γίνονται μόνο τα απαραίτητα και η «ψυχαγωγία» θα είναι «κονσερβαρισμένη» για το σπίτι, το θέατρο και οι άλλες παραστατικές τέχνες, η όπερα, το μπαλέτο … θα πεθάνουν. Όπως δεν μπορούμε να φανταστούμε μια παράσταση χωρίς ηθοποιούς άλλο τόσο δεν μπορούμε να φανταστούμε μια παράσταση χωρίς θεατές.

Από την άλλη, αν αναγκαστούμε να ζήσουμε μέσα σε σκάφανδρο και αφού μάθουμε να κάνουμε όλες μας τις φυσικές λειτουργίες μέσα σ΄ αυτό, ίσως ν΄ αναζητήσουμε τις νέες μορφές τέχνης αφού «ουκ επ’ άρτω μόνον ζήσεται άνθρωπος». Μία από αυτές μπορεί να την πούμε «θέατρο» που να είναι μια μακρινή συγγενής αυτής της τέχνης που κάποτε απολαύσαμε.

Πριν κλείσω θα ήθελα να βάλω στον προβληματισμό μου και ένα άλλο ερώτημα. Αν κάποιος δεν έχει δει ποτέ του θέατρο, μπορεί αυτός ο καταιγισμός μαγνητοσκοπημένων παραστάσεων να του δημιουργήσει το ερέθισμα που θα το ικανοποιήσει μόλις σημάνει η λήξη του κορωνοσυναγερμού;

Τι προτείνω;

Αποτελούμε μέρος μιας παγκόσμιας κοινότητα εγκλεισμένων. Ο καθένας ακολουθεί τους δικούς του κανόνες επιβίωσης ανάμεσά τους και η συναισθηματική και καλλιτεχνική επιβίωση. Ας κρατήσουμε από αυτήν την προσφορά ό,τι μπορεί ακόμα να μας κρατήσει ζωντανούς. Και, δυστυχώς, στην απομόνωση λίγα πράγματα μπορείς πραγματικά να μοιραστείς με την κοινότητα.

Αν και όταν βγούμε από το σκάφανδρο, ας ξαναθυμηθούμε την έννοια της «μέθεξης» στη θεατρική πράξη. Αν και όταν…

*Η Μαρία Καραχάλιου είναι υπάλληλος του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απόφοιτος του Τμήματος Ελληνικού Πολιτισμού της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Τελειόφοιτος της Δραματικής Σχολής του Ωδείου Αθηνών και Αντιπρόεδρος του Λυκείου των Ελληνίδων Βρυξελλών και υπεύθυνη της Εφορίας Εθνικών Χορών και του Καλλιτεχνικού τμήματος. Από το 1999, σε συνεργασία με τον κ. Γιάννη Οικονομίδη, σκηνοθετεί την Θεατρική Ομάδα του Λυκείου των Ελληνίδων Βρυξελλών.

Οι φωτογραφίες είναι από παλαιότερες παραστάσεις της θεατρικής ομάδας του Λυκείου Ελληνίδων Βρυξελλών