Επιστήμες του ανθρώπου και φιλοσοφία

Το άρθρο του κυρίου Μακρή δημοσιεύθηκε από το περιοδικό Ελληνικού πολιτισμού «ΘΕΑ», την συντακτική ομάδα του οποίου και ευχαριστούμε για την συνεργασία και την αναδημοσίευση του άρθρου.

΄Ο,τι προηγείται, μας εισάγει κατευθείαν στο θέμα μας, γιατί ήδη διαπιστώνουμε πως το πρόβλημα των σχέσεων των επιστημών του ανθρώπου με τη φιλοσοφία είναι διαχρονικό και απ’ τη φύση του ανοιχτό.
Οφείλουμε να αναγνωρίζουμε πως οι επιστήμες του ανθρώπου είναι παλαιότερες απ’ τη φιλοσοφία και αυτό το διαπιστώνουμε και με την πιο επιπόλαιη ματιά στην ίδια την ιστορία του ανθρώπου. Δεν αρκεί όμως να λέμε πως οι επιστήμες του ανθρώπου είναι παλαιότερες απ’ τη φιλοσοφία. Συνιστούν τη μήτρα απ’ την οποία αναδύθηκε ο φιλοσοφικός λόγος. Δε νομίζω πως είναι δυνατό να αμφισβητήσουμε αυτή τη διαπίστωση, γιατί γνωρίζουμε χωρίς καμιά επιφύλαξη πως απ’ τον κόσμο του μύθου και της θρησκευτικής μυστικής άνθισε η φιλοσοφία, όποια κι αν υπήρξε η μετέπειτα τροπή της. Ακόμη, και πριν απ’ το μύθο, στην αχλύ του ανθρωπίνου φαινομένου, πριν κι απ’ τη γλώσσα, η πρωτοανθρώπινη κατάθεση είναι ικανή να μας βεβαιώσει πως η φύση του ανθρώπου ξεφεύγει από οποιοδήποτε ορισμό-περιορισμό, πως δεν εγκλωβίζεται σε κανένα σχήμα, πως αναδύεται χωρίς αφετηριακή χρονολογία.

Ήδη με τη γλώσσα, με το νατουραλισμό, με τον παμψυχισμό, με το φετιχισμό, κ.ο.κ. άγεται στη μυθική έκφραση και στη στοιχειώδη κοινωνικοπολιτική οργάνωση, ήδη δηλαδή έχει καταγράψει ερήμην της ένα οδοιπορικό το οποίο σφραγίζεται με τις απαρχές των επιστημών του ανθρώπου. Το φαινόμενο άνθρωπος έχει τροχιοδρομηθεί ιστορικά και προσλαμβάνει σάρκα και οστά. Θα ήταν αφέλεια να πιστεύουμε πως ανθρώπινη δημιουργία είναι δυνατό να προσεγγισθεί ακριβώς με την αυστηρή επιστημονική μέθοδο και να μας δώσει σταθερά συμπεράσματα ως προς κάθε επιστήμη του ανθρώπου, δεδομένου ότι ούτε στο πεδίο της καθαρής επιστήμης υπάρχει κάποια παρόμοια δυνατότητα.

Αναδύεται όμως κάτι το πολύ διαφωτιστικό. Όπως η φιλοσοφία γεννήθηκε απ’ τη δημιουργική τριβή των επιστημών του ανθρώπου και κυρίως της μυθολογίας, κατά αμετάθετο τρόπο, η πραγματική επιστήμη είναι δημιούργημα αυτής της προβληματικής. Δεν είναι τυχαίο το ότι στην αρχαία Ελλάδα αναδύθηκαν η φιλοσοφία και η επιστήμη, ενώ σε πολύ παλαιότερους πολιτισμούς έχουμε θαυμαστά έργα τέχνης και αξεπέραστες επιτεύξεις του μυθικού πνεύματος που δεν οδήγησαν το πνεύμα στη φιλοσοφία και στην επιστήμη.
Ιδού: Κόρη των επιστημών του ανθρώπου η φιλοσοφία, είναι ικανή να εκτιμήσει τη φύση τους με πραγματικά ουσιώδη τρόπο και μάλιστα μακριά από κάθε προκατάληψη. Ναι, η φιλοσοφία αναδύθηκε απ’ την τριβή του ανθρώπου με το μύθο και με τις πρώτες προσπάθειες των επιστημών του ανθρώπου και αυτό σημαίνει πως οφείλει να υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ τους, σχέση η οποία θα σφραγίζει για πάντα κάθε ανθρωπολογική έρευνα άξια του ονόματος.

ΙΙΙ

Προσπαθώντας να προσεγγίζουμε ουσιαστικά αυτή τη σχέση, αντιμετωπίζουμε μια αφετηριακή δυσκολία η οποία όμως είναι και ουσιαστική, δημιουργική δηλαδή. Κατά πρώτο λόγο, οι επιστήμες του ανθρώπου που στηρίζονται στην έρευνα, δεν προσφέρουν ποτέ τελικές θέσεις, δεν οδηγούνται ποτέ σε εύδιο τόπο οριστικής θεώρησης της προβληματικής τους. Στη γλωσσολογία λ.χ. διατυπώθηκαν και διατυπώνονται πολλές θεωρίες ως προς το είναι της γλώσσας και αυτό θα συνεχίζεται. Δεν είναι δυνατό να γνωρίζουμε ακριβώς και τελεσίδικα τι είναι γλώσσα. Το ίδιο συμβαίνει και με τη σπουδή της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, της πολιτικής οικονομίας, κ.ο.κ.

Ποτέ δε θα υπάρξει τελικό αποτέλεσμα, τελική θεώρηση. Σ’ αυτό το πρώτο δεδομένο προστίθεται και ένα άλλο το οποίο έχει σχέση με τα ρεύματα ιδεών τα οποία επηρεάζουν τους επιστήμονες και εδώ τα πράγματα περιπλέκονται. Δυστυχώς, πολλοί ερευνητές στηρίζονται αφετηριακά σε ιδέες, θεωρήσεις, ιδεολογίες και προσπαθούν να τις «επιβεβαιώσουν» με την έρευνα…Βρισκόμαστε δηλαδή σε περιπτώσεις καθαρά αντιεπιστημονικές οι οποίες είναι δυνατό να οδηγούνται στα πιο αυθαίρετα συμπεράσματα. Πόση αλήθεια άραγε κρύβεται στις κοινωνικοπολιτικές ιδέες του Marx και πόση αντικειμενική αλήθεια-θεώρηση μπορούμε να καρπωθούμε; Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε αν αναστρεφόμασταν με τις θέσεις του Freud, Jung, Adler στο πεδίο της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής, με τις θέσεις του Levi-Strauss στην κοινωνική ανθρωπολογία, των Toynbee και Spengler3 στη θεώρηση της ιστορίας, κ.ο.κ.

Υπάρχει δυνατότητα ψύχραιμης και ουσιαστικής αναστροφής με τις επιστήμες του ανθρώπου, δεδομένου πως όλες οι γνωστές θεωρήσεις σε όλα τα αντίστοιχα πεδία πάσχουν περισσότερο ή λιγότερο από προκαταλήψεις ή από φιλοσοφικές, ιδεολογικές, κ.ο.κ. θέσεις των εκφραστών τους; Θα πείτε πως πίσω από κάθε μεγάλη θεώρηση κρύβεται ο θεωρός ο οποίος και σφραγίζει την έρευνα με την προσωπική του αλκή η οποία, κάποτε, υπερβαίνοντας το καθαρό πεδίο ενασχόλησής του, οδηγεί σε ευρύτερα φιλοσοφικά συμπεράσματα. Ο Durkheim4 λ.χ., υπήρξε κατά βάση κοινωνιολόγος, αλλά η φορά της σκέψης του τον οδήγησε σε σημαντικές φιλοσοφικές θεωρήσεις.

Θα μπορούσαμε να πολλαπλασιάσουμε τα παραδείγματα για να διαπιστώσουμε πως μεγάλοι εκφραστές μιας ή περισσοτέρων επιστημών του ανθρώπου προέβησαν ή προβαίνουν σε φιλοσοφικές θεωρήσεις, φιλοσοφούν. Ήδη εξέρχονται του περιορισμένου πεδίου της επιστήμης τους και προσχωρούν στο χώρο του φιλοσοφείν. Αυτό βέβαια συμβαίνει και με μεγάλους δημιουργούς στο χώρο των θετικών επιστημών και κυρίως με φυσικούς και μαθηματικούς, αλλά σ’ αυτές τις περιπτώσεις η επιστημολογία είναι το σημείο συνάντησης της καθαρής επιστήμης με τη φιλοσοφία. Τα οριακά προβλήματα των επιστημών είναι αναμφισβήτητα φιλοσοφικά, αν όχι μεταφυσικά, στο ισχυρό νόημα του όρου.

Επιστρέφοντας όμως στο πεδίο των επιστημών του ανθρώπου, διαπιστώνουμε πως κάθε ουσιαστικός προβληματισμός ως προς το είναι της ανθρώπινης φύσης όπως η τελευταία εκφράζεται με τη γλώσσα, την ιστορία, την οικονομία κ.ο.κ., δεν είναι δυνατό να είναι καθαρά επιστημονικός, αλλά φιλοσοφικός. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο η δυσκολία για την οποία κάναμε λόγο σε προηγούμενη παράγραφο είναι κατά βάση δημιουργική. Μη όντας καθαρές επιστήμες οι επιστήμες του ανθρώπου, προσεγγίζουν περισσότερο τη φιλοσοφία, τη φιλοσοφική προβληματική και άγονται σε μεταφυσικές τοποθετήσεις διαμέσου των εκφραστών τους.

(Μέρος 3ο)