Είναι μοναδικά και είναι χειρόγραφα!

από την Νατάσα Καρασαρίδου
φωτογραφία: Δημήτρης Ναυρίδης/ Newsville.be

Tην εποχή που -δίχως να γίνεται αντιληπτό από την πλειοψηφία- τα πράματα άλλαζαν, δεν υπήρχαν ηλεκτρονικοί υπολογιστές ή τουλάχιστον οι γραφομηχανές δεν χρησιμοποιούνταν τόσο συχνά, το αποτέλεσμα ήταν σπουδαία γεγονότα στην ιστορία, από ακόμα σπουδαιότερους ανθρώπους να είναι γραμμένα σε ένα απλό κομμάτι χαρτί. Και ενώ με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή είναι πολύ πιο εύκολο να γίνουν διορθώσεις, να εκτυπωθούν, να ξαναεκτυπωθούν, τα χειρόγραφα κρατούν τη δική τους, διαχρονική αξία.

Είναι μοναδικά λοιπόν και είναι χειρόγραφα.
Πολλά από όσα γράφονται δύσκολα σβήνουν (ακόμα και οι διορθώσεις τους). Ειδικά όταν γίνονται προσπάθειες για να συντηρηθούν, η «διαγραφή» είναι ακόμα πιο δύσκολη. Ίσως μόνο μπορεί να ξεθωριάσουν.
Ένα από τα χαρακτηριστικά που φαντάζει απλό και στη πραγματικότητα είναι εκπληκτικό, είναι ο γραφικός χαρακτήρας. Έχουν γίνει πολλές μελέτες για το τι μπορεί να κρύβει ο γραφικός χαρακτήρας του κάθε ανθρώπου. Για παράδειγμα, απλά, μικρά γράμματα (ίσως) εκπροσωπούν έναν ταπεινό άνθρωπο, ενώ τα μεγάλα γράμματα ανήκουν σε έναν άλλον, υπερήφανο.
Το μουσείο των Γραμμάτων και των Χειρογράφων στις Βρυξέλλες φιλοξένησε μέχρι τις 17 Οκτωβρίου την έκθεση με γαλλικό τίτλο «L’ étincelle surréaliste». Εσείς μέσα από φωτογραφίες θα μπορέσετε να δείτε το πλούσιο υλικό, καθώς και το γραφικό χαρακτήρα του κάθε σουρεαλιστή. Από τη δική μου όμως πλευρά θα προσπαθήσω να γράψω –στον υπολογιστή μου-για τα σημαντικότερα από τα εκθέματα.
Σ’ αυτή την έκθεση λοιπόν, «συνομιλούσαν» σχέδια, φωτογραφίες, πίνακες, γράμματα και πολλά σπάνια χειρόγραφα μεγάλων προσωπικοτήτων στον χώρο της τέχνης, της ιστορίας, της λογοτεχνίας, της μουσικής, της φυσικής με κοινό παρανομαστή όλων αυτών, το σουρεαλισμό, ενώ το υλικό ποίκιλλε. Από τη μία ένα γράμμα του Joan Miró απευθυνόμενος προς τον Jacques Prévert και από την άλλη το αυθεντικό σχέδιο του Salvador Dalí για το Destino ή ακόμα και φωτογραφίες τραβηγμένες από τον Marcel Mariën.

Η έκθεση ξεκινά…
…με το κίνημα του σουρεαλισμού όταν «έκανε τα πρώτα του βήματα» στον χώρο της λογοτεχνίας στις αρχές του 20ου αιώνα και δημιούργησε τεράστιες αλλαγές στον χώρο της τέχνης, αλλά και στον τρόπο σκέψης επηρεάζοντας πολλούς καλλιτέχνες. Ήταν το 1924 όταν ο André Breton ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς κατέγραψε το πρώτο Μανιφέστο του σουρεαλισμού αποκαθιστώντας τα δικαιώματα της φαντασίας. Στο μανιφέστο ήταν γραμμένη η ύπαρξη του σουρεαλισμού, ο οποίος απαιτεί την «έκφραση της πραγματικής λειτουργίας της σκέψης πέρα από τις κοινωνικές συμβάσεις». Βασικό μέσο έκφρασης του κινήματος ήταν ο «αυτοματισμός» στοχεύοντας το ασυνείδητο και την απελευθέρωση της φαντασίας.
Η έκθεση των χειρόγραφων των σουρεαλιστών διακρίνονταν σε πέντε μέρη όπου το καθένα είχε στη μεριά τους τα χειρόγραφα των σουρεαλιστών του είδους. Οπότε ο χώρος χωρίζονταν στο τμήμα της Τέχνης, της Λογοτεχνίας, της Ιστορίας, της Φυσικής και της Μουσικής, ενώ υπήρχε μια «γωνιά» αφιερωμένη αποκλειστικά στους Βέλγους σουρεαλιστές, οι οποίοι είχαν δημιουργήσει μια αυτόνομη σουρεαλιστική ομάδα που είχε αναγνωριστεί επίσημα το 1926. Ας πάρουμε όμως τα πράματα από την αρχή..

Το δωμάτιο της Τέχνης!
Κατά την είσοδό μας στην έκθεση ερχόμαστε face to face με μια σειρά από χειρόγραφα του André Breton, που η ιστορία του σουρεαλισμού του χρωστάει πολλά. Όπως έχει ήδη αναφερθεί παραπάνω, ιδιαίτερη σημασία έχει δοθεί στο πρώτο αλλά και στο δεύτερο Μανιφέστο του σουρεαλισμού, στο οποίο διακρίνονται και οι διορθώσεις πάνω στο κιτρινισμένο από τον χρόνο χαρτί. Πέντε ποιήματα από τη συλλογή Poison Soluble, τα οποία συμπεριλαμβάνονταν στο Μανιφέστο δεν θα μπορούσαν να λείπουν από την ιδιαίτερη αυτή έκθεση. Τα ποιήματα αυτά χρονολογούνται από τον Απρίλιο του 1924.
Η περιήγηση είναι ακόμη στην αρχή και συναντάμε το χειρόγραφο ποίημα του Max Ernest, τον Ιούνιο του 1950 στο Παρίσι, ποίημα αφιερωμένο στη Leonor Fini. Όταν γίνεται λόγος περί σουρεαλισμού του Βελγίου τότε σίγουρα απευθυνόμαστε στον Βέλγο καλλιτέχνη René Magritte. Ο καλλιτέχνης δημιουργεί σχέσεις μεταξύ της εικόνας και του θεατή, αλλά και μεταξύ του αντικειμένου και του καλλιτέχνη δίνοντας ρόλο στον τελευταίο. Στο μουσείο βρίσκεται ένα άρθρο του ίδιου, όπου αντικαθιστά στη γαλλική γλώσσα τη λέξη «ευχαρίστηση» με τις λέξεις «τερπνότητα» και «αίσθημα», εξηγώντας παράλληλα τι σημαίνει η ζωγραφική γι αυτόν. Ακόμη ένας Βέλγος σουρεαλιστής ήταν ο Marcel Mariën, όπου ο επισκέπτης είχε την ευκαιρία να δει πέντε αυθεντικές φωτογραφίες του ίδιου. Ο Joan Miró σε γράμματα του τον Νοέμβριο του 1970, ευχαριστούσε τον Jacques Prevent για το βιβλίο του «που βρήκε στην γκαλερί και του φάνηκε ιδιαίτερα όμορφο». Το χαρακτηριστικό του γράμματος είναι ότι ο σουρεαλιστής είχε σχεδιάσει πάνω με κυρομπογιές.
Στον χώρο των σουρεαλιστών της Tέχνης σημαντικός ρόλος δίνεται στον Salvador Dali. Σε ένα από τα χειρόγραφά του και με καλλιγραφικά γράμματα εξηγεί ότι σχεδιάζει να δημιουργήσει μία ταινία «απόλυτα και ολοκληρωτικά Dali». Αυτό που με καθήλωσε αρκετά λεπτά μπροστά στο έκθεμα ήταν το αυθεντικό σχέδιο της ταινίας Destino σε παραγωγή Walt Disney, στη πλοκή της οποίας μια μπαλαρίνα ερωτεύεται έναν παίκτη του baseball.

Η Λογοτεχνία, η πρώτη επίδραση του σουρεαλισμού!
Η Λογοτεχνία μπορεί να χωριστεί σε πολλά είδη ανάλογα με τον τύπο του λογοτεχνικού είδους, όπως για παράδειγμα ένα ποίημα, μια διήγηση, ένα θεατρικό έργο, ανάλογα με το περιεχόμενο, μύθος , νουβέλα, μικρή ιστορία και αν είναι κωμωδία, έργο φαντασίας ή έπος. Τον 20^ο αιώνα η λογοτεχνία πέρασε σε άλληδιάσταση. Από την φιλοσοφία, τον ρομαντισμό, τον συμβολισμό στον σουρεαλισμό. Ξεχώρισαν συγγραφείς όπως ο Dotremont, ενώ ο κοινωνικός ακτιβισμός του χρόνου έλαμψε μέσα από τα έργα των Claus και Bon. Ταυτόχρονα, οι Herge και Simenon έμειναν στην ιστορία του σουρεαλισμού από τους πρωταγωνιστές τους. Τον Βέλγο δημοσιογράφο Tin-Τin και τον επιθεωρητή Maigret. Τα χειρόγραφα μαρτυρούν τη διαδικασία της γραφής, ενώ οι απόψεις που εκφράζονται στην ιδιωτική αλληλογραφία των σουρεαλιστών της λογοτεχνίας δίνουν μια γεύση της πνευματικής επιρροής των συγγραφέων και παράλληλα φωτίζουν το μυστήριο της γραφής τους.
Η έκθεση περιλαμβάνει και το γράμμα του Vincent van Gogh προς την Joseph Ginoux το 1890, καθώς και του Auguste Rodin, Γάλλου γλύπτη, προς τον γνωστό αρχεολόγο και γλύπτη Georg Treu, όπου ο πρώτος θυμάται τη συμμετοχή του σε έναν διαγωνισμό γλυπτικής το 1880 με το άγαλμα The Defence. Άλλοι εξίσου σημαντικοί σουρεαλιστές που έμειναν στην ιστορία και φιλοξενήθηκαν στην έκθεση ήταν ο Pablo Picasso, album με αυθεντικές ζωγραφιές του Paul Geuguin, καθώς και γράμμα του Jean – Jacques Rousseau προς τον Paul Claude Moulton, αλλά και του Chanles Dickens για τον Honore de Balzac.

Ιστορία στον σουρεαλισμό
Τα χειρόγραφα των ιστορικών προσώπων στον χώρο του σουρεαλισμού άρχιζαν με τη περγαμηνή που φέρει την υπογραφή και το σύνθημα του πάπα Alexandre III. Ακολουθεί ένα γράμμα της Marie Thérèse στον πρόεδρο και στους εκπροσώπους της κυβέρνησης στο Laybach, στη Βιέννη. Η αυτοκράτειρα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας επιβεβαιώνει ότι η στρατολόγηση είναι η αποκλειστική αρμοδιότητα της κυβέρνησης όπως είναι και ένα οποιοδήποτε πολιτικό ζήτημα. Γράμματα του Charles de Gaulle προς τον Γάλλο αξιωματικό της αεροπορίας, Gabriel Cochet το έτος 1943. Μια μυστική εντολή λίγο πριν την αναχώρηση του Cochet στην Αλγερία, όπου γίνεται υπεύθυνος για τη δημιουργία του Αρχηγείου των γαλλικών δυνάμεων.

Science, science, science
Σε έναν εντυπωσιακό κόσμο, στον κόσμο της Φυσικής οφείλουμε πολλά. Δίχως την παρέμβαση «μεγάλων» μυαλών ίσως θα είχαμε πολύ δρόμο μπροστά μας για εξέλιξη. Μια γνήσια υπογραφή του Thomas Edison ένας από τους εφευρέτες της σύγχρονης εποχής (μικρόφωνο, ηλεκτρικός λαμπτήρας και φωνογράφος), για ένα μετοχικό κεφάλαιο τον Σεπτέμβριο του 1927 για την ίδρυση της Ένωσης Βοτανικής Έρευνας για να αναπτύξει την κατασκευή του καουτσούκ από φυτά που καλλιεργούνται στις ΗΠΑ. Ο Sigmund Freud, ο λεγόμενος πατέρας της ψυχολογίας σε γράμμα του αναφέρει ότι η ψυχανάλυση δε διδάσκεται στο πανεπιστήμιο και συμβουλεύει τους ανταποκριτές του να έρθουν στη Βιέννη για να λάβουν ακαδημαϊκά μαθήματα.
Στον τομέα της επιστήμης δε θα έλειπε ένα γράμμα του Louis Pasteur, όπου δύο χρόνια μετά την ανακάλυψη του εμβολίου της λύσσας, αναμείχτηκε στην ιατρική έρευνα στο Ινστιτούτο που ίδρυσε στο Παρίσι.
Όλοι γνωρίζουν τη θεωρία της σχετικότητας του Einstein. Στην έκθεση υπήρχαν χειρόγραφα που αντάλλαξε ο Albert Einstein με τον ιταλοελβετικής καταγωγής μηχανικό Michele Besso, για να βοηθήσει τον πρώτο να αναπτύξει τη γενική θεωρία της σχετικότητας το 1915. Γράμματα του Δαρβίνου και του Eiffel, με τον τελευταίο να προτείνει στον εκδότη της Revue des Sciences ότι θα ήταν ωραίο να δημοσιευτεί ένα άρθρο με θέμα την «αντίσταση του αέρα». Πολύ νωρίτερα, σε ένα χειρόγραφο που χρονολογείται μεταξύ 1680 και 1690, ο Isaac Newton σχολιάζει τη δουλειά ενός φυσικού από την Toulouse, του Pierre-Jean Fabre.

Στο τέλος η Μουσική.
Ο χώρος της Μουσικής επηρεάστηκε με τη σειρά του από τον σουρεαλισμό. Μεγάλοι μουσικοί φιλοξενήθηκαν στο μουσείο των χειρογράφων και των γραμμάτων. Μεταξύ τους αυθεντικές κάρτες με μουσικούς σχολιασμούς από τον Giacomo Puccini, όπου η κάθε κάρτα είχε και ένα μουσικό θέμα. Ένα γράμμα του Richard Wagner, ο οποίος το 1873 δούλευε πάνω σε ένα κομμάτι της Ενάτης συμφωνίας του Μπετόβεν. Εντύπωση προκαλεί ένα αυθεντικό μουσικό χειρόγραφο του τελευταίου από την Sonata No 29, το οποίο ήταν αφιερωμένο στον Rudolf, αρχιδούκα της Αυστρίας. Για το τέλος, ένα γράμμα του μουσικού Wolfgang Amadeus Mozart προς τον Geoffral de Jacquin το 1787, ο οποίος μόλις τελείωσε την Sonata C (πιάνο με τέσσερα χέρια) για την αδερφή του Jacquin, ανακοίνωσε με λύπη το θάνατο του πατέρα του.

Επίλογος
Με βάση τα λεγόμενα των ιστορικών, τέλος του σουρεαλισμού θεωρείται η περίοδος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ με τον θάνατο του André Breton, η πορεία του σουρεαλισμού έρχεται σε κρίση. Σήμερα το σπουδαίο αυτό κίνημα που ενέπνευσε πολλές προσωπικότητες, συνεχίζει πιο αποκεντρωμένος από τότε, σε διάφορες ομάδες του κόσμου. Όσον αφορά τα χειρόγραφα, η αίσθηση ότι βρίσκεσαι τόσο κοντά με προσωπικά αυθεντικά αντικείμενα μεγάλων ανθρώπων που συνέβαλαν στην πορεία του κόσμου.. δεν μπορεί να περιγραφεί με λέξεις.