Επιστήμες του ανθρώπου και φιλοσοφία

Του Νίκου Μακρή

Το άρθρο του κυρίου Μακρή δημοσιεύθηκε από το περιοδικό Ελληνικού πολιτισμού «ΘΕΑ», την συντακτική ομάδα του οποίου και ευχαριστούμε για την συνεργασία και την αναδημοσίευση του άρθρου.

Είναι σαφές πως η φιλοσοφία προσπαθεί να θεωρήσει το ανθρώπινο φαινόμενο στις βασικότερες λειτουργίες του, στη γνωστική, στην ηθική και στην αισθητική. Από εκεί δημιουργούνται τα διάφορα πεδία της φιλοσοφικής μέριμνας τα οποία συναντούν την προβληματική και των θετικών και των θεωρητικών επιστημών. Θα λέγαμε πως η φιλοσοφία αγγίζει όλες τις επιστήμες χωρίς όμως να εξαρτάται από αυτές, χωρίς να κατευθύνεται απ’ τις εκάστοτε επιστημονικές θεωρήσεις οι οποίες, πάντα προσωρινές και αναστρέψιμες, θα παρέσυραν στην παρακμή κάθε φιλοσοφικό σύστημα εξαρτημένο απ’ την πορεία τους. Ας προσεγγίσουμε σύντομα ένα, δύο παραδείγματα. Είναι γνωστό πως η πλατωνική φιλοσοφία διαμορφώθηκε σε μια εποχή κατά την οποία το επιστημονικό κοσμοείδωλο βρισκόταν σε εμβρυώδη κατάσταση. Η γεωκεντρικότητα του σύμπαντος ήταν ‘δεδομένη’. Γνωρίζουμε την πρόοδο των επιστημών αλλά κανένας σοβαρός ερευνητής δε θα μπορούσε να υποστηρίζει πως ο Πλάτων είναι ξεπερασμένος ως φιλόσοφος επειδή το επιστημονικό κοσμοείδωλο της εποχής μας είναι ριζικά διαφορετικό. Το ίδιο θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε και για τον Αριστοτέλη του οποίου η Φυσική6 έχει ξεπεραστεί αναμφισβήτητα και ιδίως μετά τη διατύπωση της αρχής της αδράνειας, έμμεσα απ’ τον Descartes και με σαφήνεια απ’ τον Newton. Θα ήταν όμως παράλογο να πούμε πως ο Αριστοτέλης είναι ξεπερασμένος ως φιλόσοφος.
Ας μην επεκτείνουμε όμως τα παραδείγματα και ας επιστρέψουμε στους προβληματισμούς μας. Η φιλοσοφία, μη εξαρτώμενη απ’ τις κατά καιρούς επιστημονικές θέσεις και θεωρήσεις, δεν αποτελεί παρά εμβάθυνση στην ίδια την ανθρώπινη φύση, στο φαινόμενο άνθρωπος του οποίου αναζητεί το είναι, χωρίς καμιά προκατάληψη, με μοναδική αφετηρία τις ανθρώπινες δυνατότητες. Κατά βάθος η φιλόσοφος μέριμνα τείνει να αποκαλύψει ό,τι, αν και είναι πραγματικό, διαλανθάνει εξαιτίας του αναυθεντικού μας βίου και αυτό σημαίνει πως συνιστά ‘επιδρομή’ κατά του ψεύδους, κατά των ψευδαισθήσεων, κατά των δοξασιών7οι οποίες κρατούν τον άνθρωπο υπόδουλο στο ζυγό της πλάνης και της υποτέλειας. Είναι δε βέβαιο πως όλοι οι άνθρωποι είναι δεκτικοί φιλοσοφίας, παρά την αντίθετη άποψη.
Ο φιλοσοφικός λόγος επομένως σημαίνει κατά το προηγούμενο του δελφικού άνακτος (Ηράκλειτος) και δεν εξηγεί. Παραθέτω εδώ δύο απόψεις σημαντικών φιλοσόφων για να διευκολυνθούμε: Eίναι στη φύση του λόγου να θεωρεί τα πράγματα ως αναγκαία και όχι ως τυχαία. Aυτήν την αναγκαιότητα των πραγμάτων τη δέχεται με αληθινό τρόπο, όπως ακριβώς είναι… Προσθέστε πως οι αρχές του λόγου είναι έννοιες οι οποίες εξηγούν ό,τι είναι κοινό σε όλα τα πράγματα, χωρίς να εξηγούν την ουσία κανενός ειδικού πράγματος· τα πράγματα συνεπώς πρέπει να είναι αντιληπτά χωρίς καμιά σχέση με το χρόνο, αλλά υπό ένα συγκεκριμένο είδος αιωνιότητας.8
Επίσης: Άρα, κάθε φορά που αποκτάμε μια σωστή γνώση έχουμε μια a priori γνώση της δυνατότητάς της· γιατί αν κανένας ωθεί την ανάλυση μέχρι το τέλος και δεν παρουσιάζεται καμιά αντίφαση, η έννοια είναι βέβαια δυνατή… 9
Θα μπορούσαμε να επεκτείνουμε τις αναφορές μας και σε άλλους μεγάλους στοχαστές για να δούμε πως κατά βάθος η φιλοσοφία, παρά τις όποιες πλάνες κάποιων εκφραστών της, ούτε περιγράφει, ούτε εξηγεί τίποτε. Απο-καλύπτει τις δυνατότητες του λόγου, όπως οι τελευταίες συλλαμβάνονται απ’ τη διάνοια, άμεσα, απόλυτα. Φωτίζει το ανθρώπινο και κοσμικό συμβαίνον, οξύνει το λόγο, όχι για να δολιχοδρομεί, αλλά για να κατανύσσεται ουσιαστικά το ενεργείν του και τη σχέση του με το νοείν, δημιουργεί ριζοσπαστικές σχέσεις ανάμεσα στην αίσθηση και στην αντίληψη, αποκλείει κάθε παραστατική και ερμηνευτική θεώρηση του κόσμου και του ανθρώπου, μυεί στο είναι της χρονικότητας και της συναίσθησης, αποκαλύπτοντας πως οποιαδήποτε σχηματική αντίληψη ή ερμηνεία του κόσμου είναι έωλη.
Για να μην ξεφύγουμε όμως, περιοριζόμαστε στη βασική προσφορά της φιλοσοφίας και αυτό θα μας διευκολύνει να δούμε την ουσιώδη σχέση της με τις επιστήμες του ανθρώπου. Προσπαθεί να εμβαθύνει στη σχέση αίσθησης και αντίληψης, ύλης και πνεύματος, εκτατού και διαστατού, πεπερασμένου και απείρου, κ.ο.κ., μα αυτή η χωρίς αρχή και τέλος προσπάθεια αποκαλύπτει κάτι που αξίζει περισσότερο απ’ τις συγκλίνουσες ή και αποκλίνουσες θέσεις των φιλοσόφων καθόλη τη διάρκεια της ιστορίας της φιλοσοφίας.
Ένα είναι το αιώνια ζητούμενο το οποίο θραύεται σε επιμέρους θεματικές: Το είναι του ανθρώπου και το είναι του κόσμου, ταυτίζονται ή διαφέρουν ριζικά; Αν ταυτίζονται, ανοίγονται οι δρόμοι της μαγείας, της απομαγεύουσας μαγείας, αφού το ανθρώπινο και το κοσμικό κάτοπτρο δεν είναι παρά ταυτόσημα και επομένως πολυδιαθλάσεις, πολυπρισματικές πολυδιαθλάσεις του παιγνίου του κόσμου (Ηράκλειτος) στο οποίο διαποικίλλεται το αληθίης ευκυκλέος ατρεμές ήτορ (Παρμενίδης). Ήδη ο κόσμος και ο άνθρωπος, συνολικά και συμπληρωματικά θεωρούμενοι, δεν είναι παραστατά μεγέθη, αλλά διακρίνονται για την ενότητά τους απ’ την οποία αναπέμπεται ανά τους αιώνες το ανθρωποκοσμικό άσμα όπως το αναγιγνώσκουμε κατά την αναστροφή μας με τις επιστήμες του ανθρώπου, αλλά και με τις φυσικές επιστήμες, παρά τη διαφορά του χαρακτήρα ως προς την έκφραση.
Αν όμως ο άνθρωπος δεν ερμηνεύεται, αν ο κόσμος δεν είναι δυνατό να εκληφθεί ως αντικείμενο, αν δεν υπάρχουν τελεσίδικοι ορισμοί των πραγμάτων και των φαινομένων, άνθρωπος και κόσμος αυτοορίζονται ως ενότητα και αυτός ο ορισμός είναι και αυτοαποκάλυψη. Βέβαια, προκύπτουν απάτες, πλάνες, προλήψεις και δυσκολίες και σ’ αυτό συνίσταται ο άθλος της φιλοσοφίας, στον εσαεί περιορισμό των πλανών, στο όλο και πιο αποτελεσματικό ξεκαθάρισμα του αχνού ορίζοντα, στην επιτάχυνση της πορείας προς αυτογνωσία και κοσμογνωσία. Είναι επομένως επιτρεπτές οι διαφορετικές απόψεις, γιατί χωρίς το δημιουργικό διαλέγεσθαι δε θα υπήρχε φιλοσοφική διαπορία.
Παραθέτω σ’ αυτό το σημείο τρεις αντικρουόμενες θέσεις οι οποίες όμως είναι ενδεικτικές: Ένα όλο δεν μπορεί να είναι απλό άθροισμα μερών, αλλά ό,τι είναι αδιαίρετo… H νοητή ουσία κάθε πράγματος και ειδικά του ανθρώπου είναι κατά τον ιδεαλισμό έξω από κάθε αιτιακή σχέση, όπως και πέρα απ’ το χρόνο… H αιώνια και η έγχρονη ζωή κάθε πράγματος δεν είναι μία και μόνη ζωή… Aυτή η απόλυτη ταυτότητα του υποκειμενικού και του αντικειμενικού είναι το ίδιο πράγμα παντού· ο λόγος δε βρίσκεται παρά εν Θεώ ο οποίος είναι η απόλυτη κατάφαση του εαυτού του και απ’ τον οποίο, ως οικουμενική ουσία, κάθε ουσία είναι επίσης απόλυτη ενότητα του καταφάσκοντος και του καταφασκομένου.10 Επίσης: H ιστορική συνείδηση δεν είναι μόνο η ζωντανή αναίρεση της μεταφυσικής, αλλά και η κληρονόμος της… Aπ’ τη στιγμή που εγκαταλείφθηκαν τα χριστιανικά δόγματα, απ’ τη στιγμή που εξαντλήθηκε ο υπεργήινος προορισμός, δεν απομένει παρά η δημιουργία του ανθρώπου απ’ τον εαυτό του διαμέσου του χρόνου… Oι έννοιες της αιτιότητας ή της ουσίας δεν είναι παρά υπολείμματα αοριστίας. H ουσία είναι, ό,τι μένει, αν διαγράψουμε την κίνηση· η αιτιότητα, ό,τι σταθμίζει τις ίδιες τις αλλαγές. Aυτές οι έννοιες αρκούν ως “τρόποι βοήθειας” όταν πρόκειται να υποκαταστήσουν στην προσωπική αντίληψη αντικειμενικές σχέσεις. Aλλά το να χρησιμοποιούμε τέτοιες κατηγορίες για να σκεφθούμε το σύνολο της πραγματικότητας, είναι να αυτοδικαζόμαστε σε άλυτες αντιφάσεις.11Επιπλέον: Όταν βεβαιώνουμε πως οι αυτοαποκαλούμενοι μεταφυσικοί όροι είναι χωρίς νόημα, οφείλουμε να εκλαμβάνουμε αυτήν την έκφραση στο πιο αυστηρό της νόημα… Στο αυστηρό νόημα του όρου, είναι στερημένη σημασίας μια σειρά από λέξεις, μια ακολουθία από λέξεις η οποία δε συνιστά έκφραση στο πλαίσιο μιας δεδομένης γλώσσας… 1/4,τι μένει δεν είναι ούτε οι όροι, ούτε μια θεωρία, ούτε ένα σύστημα, αλλά μόνο μία μέθοδος: H μέθοδος της λογικής ανάλυσης.12
Θα μπορούσαμε να προσφύγουμε και σε άλλα κείμενα, όχι για να τονίζουμε τις αντιθέσεις τους, αλλά για να τονίσουμε πως ο μόχθος των φιλοσόφων συνίσταται όχι στη σχηματική ερμηνεία της πραγματικότητας με αφετηρία τον άνθρωπο, αλλά στην προσέγγιση της ατρεμούς αλήθειας η οποία θα μπορούσε να καταστήσει τον άνθρωπο ικανό να αυτοορίζεται και να συνορίζει και τον κόσμο. Να αυτοαποκαλύπτεται κατά το δυνατό.
Είτε η αφετηρία μας είναι μεταφυσική, εμπειριστική, κ.ο.κ., ένα συμβαίνει αναμφισβήτητα στη φιλοσοφική μέριμνα: Ο αυτοορισμός που είναι αποκάλυψη και του ανθρώπου και του κόσμου.

VII
Ήδη, δεν απαιτούνται περαιτέρω σκέψεις για να καταστεί σαφής η σχέση της φιλοσοφίας με τις επιστήμες του ανθρώπου. Μόνο η ώριμη φιλοσοφική θεώρηση καθιστά δυνατή και δημιουργική την αναστροφή της ανθρώπινης φύσης μας με τις επιτεύξεις της διαμέσου των αιώνων και των πολιτισμών. Όσο κι αν τα πεδία εκτείνονται σε τόσο διαφορετικούς χώρους, όσο κι αν το υλικό είναι απέραντο, υπάρχει τρόπος ουσιαστικής θέας αλλά και αποφυγής των σοφιστικών, ιδεολογικών και εξωεπιστημονικών θεωρήσεων. Ανοίγονται και θα ανοίγονται δημιουργικοί ορίζοντες στους οποίους θα καθοράται το ανθρώπινο σε τόσες και τόσες εκφάνσεις του, στους οποίους, σαν από μαγικούς καθρέπτες θα κατατίθενται τα μηνύματα και οι εμπνοές, στους οποίους θα εκδιπλώνεται η ανθρώπινη προσπάθεια καθώς αναζητεί τη Σοφία.
Ο κόσμος μας είναι ανοιχτός, η ανοιχτότητά του επιβάλλει αναζητήσεις, οι επιστήμες του ανθρώπου τρέπονται στην αναζήτηση του πνεύματος των έργων του ανθρώπου διαμέσου των αιώνων και των πολιτισμών. Δεν είναι όμως σε θέση να προσφέρουν οριστική και αμετάκλητη ερμηνεία του ανθρωπίνου φαινομένου, και μάλιστα εκκινώντας από ένα συγκεκριμένο πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Αν θέλαμε μάλιστα να είμαστε ακριβείς, θα λέγαμε πως επιμέρους πορίσματα των διαφόρων επιστημόνων, οπωσδήποτε προσωρινά, είναι πολύτιμα, μόνο αν προσεγγίζουν τον άνθρωπο περιγραφικά, μόνο αν εισηγούνται τρόπους της ανθρώπινης προσπάθειας όρθωσης νοήματος διαμέσου της γλώσσας, της λογοτεχνίας, των μύθων, των παραδόσεων, των θρησκευτικών ιδεών κ.ο.κ. Οποιαδήποτε όμως ολίζουσα θεώρηση είναι εκ των προτέρων αντιεπιστημονική και επικίνδυνη.
Η φιλοσοφία, ώριμη πια κόρη των επιστημών του ανθρώπου, είναι σε θέση να αναστρέφεται με τις προσπάθειές τους, όχι για να επιμαρτυρεί τις θέσεις τους, αλλά για να πλουτίζει τις εμπειρίες της και να προχωρεί στο έργο της που δεν είναι άλλο απ’ την προσπάθεια αυτοορισμού του ανθρώπου και του κόσμου διαμέσου του τελευταίου.

Το άρθρο του κυρίου Μακρή δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ελληνικού πολιτισμού «ΘΕΑ», την συντακτική ομάδα του οποίου και ευχαριστούμε για την συνεργασία.