Οι Καρυάτιδες της ξενιτιάς

Εντυπωσιακές είναι οι εικόνες που έρχονται στο φως, από την ανασκαφή των αρχαιολόγων και το έργο των συνεργατών τους, στον λόφο Καστά της Αμφίπολης. Μετά τις δύο επιβλητικές Σφίγγες της εισόδου, αποκαλύφθηκαν και δύο εκθαμβωτικές κόρες, Καρυάτιδες, να στηρίζουν και να φυλάνε το μνημείο. Δύο ολόσωμες γυναικείες μορφές, χαρακτηριστικές της αρχαιοελληνικής εποχής, που στην αφετηρία του θέματος και στην τεχνοτροπία, παραπέμπουν κυρίως στις γνωστές Καρυάτιδες του Ερεχθείου (Ακρόπολη) και δευτερευόντως σε παρόμοια γλυπτά, άλλων αρχαιοελληνικών μνημείων.

Ποιες όμως ήταν οι Καρυάτιδες;

Η λέξη “Καρυάτις” στα αρχαία Ελληνικά, σημαίνει “κόρη από τις Καρυές”, μια αρχαία πόλη στις πλαγιές του Πάρνωνα, κοντά στη Σπάρτη. Ένας από τους μυθικούς βασιλιάδες αυτής της περιοχής, ήταν και ο γενναίος Ατρείδης Δίωνας (Δίων) που είχε σύζυγο την ευγενική Αμφιθέα. Μια πανέμορφη και περιλάλητη πριγκίπισσα, της επικής γενιάς των Αμυθαονιδών, κόρη του θηριώδη Πρώνακτα, ισχυρού ηγεμόνα του Άργους και διαδόχου του ατρόμητου ήρωα-βασιλιά Ταλαού, ο οποίος είχε πάρει μέρος και στην Αργοναυτική εκστρατεία.

Ο Δίων και η Αμφιθέα απέκτησαν τρεις κόρες. Την Καρυά, την Όρφη και τη Λυκώ. Κι όταν κάποτε  φιλοξένησαν τον θεό Απόλλωνα, ο  θεός των εξιλαστήριων καθαρμών έμεινε τόσο ευχαριστημένος, που για ανταπόδοση δώρησε στις κόρες του βασιλικού ζεύγους, το  χάρισμα της μαντικής. Υπό τον όρο ότι αυτές δεν θα πρόδιδαν ποτέ τους θεούς και ποτέ δεν θα επιχειρούσαν να μαντέψουν πράγματα που δεν τις αφορούσαν.

Χρόνια μετά, ένας άλλος θεός φιλοξενήθηκε στα ανάκτορα, ο αιωνίως έφηβος Διόνυσος, που στη διάρκεια της διαμονής του, ανέφερε στον Δίωνα ότι ερωτεύθηκε την Καρυά και τη ζήτησε για γυναίκα του. Τότε, οι άλλες δύο αδελφές προσπάθησαν να μαντέψουν ποια θα είναι η εξέλιξη αυτού του έρωτα, με αποτέλεσμα οι θεοί να θεωρήσουν ότι καταπάτησαν τον όρο που είχε θέσει ο Απόλλωνας και να τις τιμωρήσουν. Και για τιμωρία, τις μετέτρεψαν σε βράχους στον Ταΰγετο, με μορφή γυναίκας.

Στην αρχαία πόλη των Καρυών (που είχε το όνομα της κόρης του Δίωνα) είχαν κάθε λόγο να θυμούνται αυτή την ιστορία, διότι είχε συμβεί στην περιοχή τους, με πρωταγωνιστές κάποιους μακρινούς προγόνους τους.

Στη μετέπειτα αρχαία εποχή, στις   Καρυές λάτρευαν ως προστάτιδα της πόλης, τη θεά Άρτεμη. Την ονόμαζαν “Καρυάτιδα Άρτεμη” και μια φορά το χρόνο τελούσαν γιορτές προς τιμή της, που τις ονόμαζαν “Καρυάτεια”. Στις γιορτές αυτές, οι λυγερόκορμες κόρες των Καρυών,  χόρευαν έναν αργό θρησκευτικό χορό, γύρω από το άγαλμα της θεάς, κρατώντας στο κεφάλι τους κάνιστρα (σκεύη) με άνθη. Ο χορός αυτός ονομάζονταν “Καρυάτης” και στη διάρκειά του, σε ανάμνηση της ιστορίας με τις κόρες του Δίωνα, οι ιέρειες χορεύτριες σταματούσαν και “μαρμάρωναν”, σαν τις κόρες που μεταμορφώθηκαν σε βράχια.

Λέγεται ότι η μυσταγωγική εικόνα με τις καλλίγραμμες κόρες, να στέκονται όρθιες κι ακίνητες σαν βράχια, φορώντας πολύπτυχους χιτώνες, έχοντας κάνιστρα με λουλούδια στο κεφάλι τους, ξεπέρασε τα τοπικά όρια κι έγινε πηγή έμπνευσης για αρχιτέκτονες και γλύπτες. Οι καλλιτέχνες αυτοί, στη θέση κιόνων για τη  στήριξη ναών και κτιρίων, άρχισαν να δημιουργούν γλυπτά με παρόμοιες γυναικείες μορφές, που λόγω προέλευσης (από τις κόρες των Καρυών) ονομάστηκαν “Καρυάτιδες”.

Τα πιο γνωστά έργα αυτής της τεχνοτροπίας, είναι τα έξι (6) γυναικεία αγάλματα, που στήριζαν το εξωτερικό στέγαστρο του Ερεχθείου, στην Ακρόπολη. Πρόκειται για αγάλματα-κολώνες (4ος αι. π.Χ.) που σε αρχική επιγραφή του κτιρίου αναφέρονται ως “Κόρες” και σε μεταγενέστερα χρόνια ονομάστηκαν Καρυάτιδες.

Οι Καρυάτιδες του Ερεχθείου είναι όμορφες, έχουν μια ιδιαίτερα “πλούσια” και δυναμικά εξωστρεφή εμφάνιση. Αντίθετα, δύο (2) παλαιότερες μορφές Καρυάτιδων, που στήριζαν το κτίριο του “θησαυρού των Σιφνίων” (525 π.Χ.) στο ιερό των Δελφών, αν και το ίδιο κομψές, είναι περισσότερο “βαριές”, αυστηρές και μάλλον ήταν έντονα χρωματισμένες, για να εντυπωσιάζουν τους προσκυνητές.

Με χρώμα ήταν καλυμμένες και οι δύο (2) Καρυάτιδες που βρέθηκαν πρόσφατα στην Αμφίπολη, στο γνωστό πλέον μνημείο. Είναι νεώτερες από αυτές του Ερεχθείου και των Δελφών (325-300 π.Χ), εξ ίσου εντυπωσιακές, αν και οι ειδικοί εκτιμούν ότι υστερούν σε καλλιτεχνική κομψότητα, έναντι των Αθηναϊκών. Ίσως επειδή της Αμφίπολης ήταν  προορισμένες εξ αρχής, να κλειστούν μέσα στο μνημείο για πάντα και να μείνουν μη ορατές, διότι κατασκευάστηκαν για έναν από τους εσωτερικούς χώρους του, ως “φύλακες”, για να αποτρέπουν συμβολικά εκείνους που θα επιχειρούσαν την απαγορευμένη είσοδο στον τάφο.

Ακόμη νεώτερες (1ος αι. π.Χ.) είναι οι άλλες δύο (2) Καρυάτιδες που στήριζαν τη στέγη των μικρών προπύλαιων, του Ιερού της θεάς Δήμητρας, στην Ελευσίνα. Αυτές είναι και οι μεγαλύτερες σε μέγεθος, από όλες τις Καρυάτιδες που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα. Ξεπερνούν τα 5 μέτρα ύψος και είναι επιβλητικές.

Καρυάτιδες επικράτησε να ονομάζονται και οι λεγόμενες “Μαγεμένες” της Θεσσαλονίκης (γνωστές και ως “Καρυάτιδες της Θεσσαλονίκης”). Πρόκειται για οκτώ (8) ανάγλυφες παραστάσεις ελληνικών μορφών, σε κιονοστοιχία (τέλη 2ου αι. μ.Χ.) που στήριζε και κοσμούσε κτίριο, στην περιοχή της Αρχαίας Αγοράς της πόλης (πάνω από την Αριστοτέλους). Ονομάστηκαν μαγεμένες λόγω ενός θρύλου.

Σύμφωνα με τον θρύλο αυτό, ο Μέγας Αλέξανδρος κάποτε ζήτησε ενισχύσεις από έναν βασιλιά της Θράκης, για μια εκστρατεία που ετοίμαζε. Ο Θράκας βασιλιάς κατέφθασε στη Μακεδονία με όλη του την οικογένεια, αλλά από τις πρώτες κιόλας μέρες αντιλήφθηκε τις ερωτικές σχέσεις που είχε συνάψει ο Αλέξανδρος με τη γυναίκα του. Έβαλε λοιπόν να κάνουν μάγια στον Μακεδόνα βασιλιά και να τον “μαρμαρώσουν”. Τα μάγια τοποθετήθηκαν σε ένα σημείο της στοάς, που θα διέσχιζε ο εραστής, για να πάει προς τα διαμερίσματα της βασίλισσας ερωμένης του.

Ο Αλέξανδρος όμως το έμαθε κι εκείνο το βράδυ δεν την επισκέφθηκε. Η βασίλισσα που ανυπομονούσε για τον έρωτά του, βγήκε στη στοά να τον αναζητήσει, πάτησε στα μάγια και “μαρμάρωσε”. Την ίδια τύχη είχαν ο βασιλιάς και η συνοδεία του, που έσπευσαν για να δουν τα αποτελέσματα της μαγείας. Όλοι τους έγιναν στήλες από μάρμαρο, με τις μορφές τους παραλλαγμένες. Κι αυτές οι στήλες με τα αγάλματα, ονομάστηκαν “μαγεμένες”. Επειδή ήταν αποτέλεσμα μαγείας.

ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΒΡΕΘΗΚΑΝ 20 ΚΑΡΥΑΤΙΔΕΣ ΚΑΙ ΚΛΑΠΗΚΑΝ ΟΙ 10

Συνολικά, είκοσι (20) είναι οι Καρυάτιδες που βρέθηκαν μέχρι σήμερα.
Βρέθηκαν μόνο στην Ελλάδα και πουθενά αλλού. Διότι οι Καρυάτιδες είναι Ελληνίδες. Από τη μυθική Σπάρτη, την  αρχαία Αθήνα, τους Δελφούς, τη Θεσσαλονίκη, από τη Μακεδονία του Αλέξανδρου.

Ελληνίδες ανέκαθεν, χωρίς όμως να βρίσκονται όλες στην πατρίδα τους. Από τις έξι Καρυάτιδες του Ερεχθείου, η μια αφαιρέθηκε βίαια από τον Βρετανό λόρδο Έλγιν, το 1801 και βρίσκεται μαζί με τα υπόλοιπα κλεμμένα γλυπτά του Παρθενώνα, στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο). Σύμφωνα δε με την παράδοση, την εποχή που ο λόρδος Έλγιν έκλεβε τα γλυπτά του Παρθενώνα, οι Αθηναίοι για νύχτες άκουγαν ένα μεγάλο θρήνο. Ήταν οι Καρυάτιδες που έκλαιγαν για τη χαμένη αδελφή τους

Επί πλέον:
Από τις δύο τεράστιες Καρυάτιδες της Ελευσίνας, η μία αφαιρέθηκε από έναν συμπατριώτη του Έλγιν, τον περιηγητή Έντουαρντ Κλαρκ,  με τον ίδιο τρόπο και την ίδια εποχή που λεηλατήθηκε ο Παρθενώνας (1801). Σήμερα βρίσκεται στο Fitzwilliam Museum του Κέιμπριτζ (Αγγλία).

Και οι οκτώ Καρυάτιδες της Θεσσαλονίκης (οι “Μαγεμένες”), αφαιρέθηκαν το 1864 και μεταφέρθηκαν στη Γαλλία, με την άδεια των οθωμανικών αρχών, από το Γάλλο παλαιογράφο Εμάνουελ Μίλερ. Σήμερα βρίσκονται στο Μουσείο του Λούβρου (Παρίσι).

Συνεπώς δεν είναι μόνο η Καρυάτιδα των Ελγινείων, που λείπει από την Ελλάδα. Δέκα είναι συνολικά οι κλεμμένες Καρυάτιδες (οι μισές από όσες βρέθηκαν μέχρι σήμερα). Όλες τους είναι θύματα μιας ξεχωριστής θλιβερής λεηλασίας, που εκτός από την περίπτωση του Ερεχθείου, όλες οι άλλες δείχνουν να ξεχάστηκαν ή να καλύφθηκαν από μια σιωπή.

Και όλες τους, είναι οι Καρυάτιδες της ξενιτιάς. Που κι αυτές, σαν όλους τους Έλληνες μετανάστες στα πέρατα του κόσμου, περιμένουν με ανυπομονησία να έλθει η ώρα που θα ξαναβρεθούν πίσω στην Πατρίδα. Διότι όπως συμβαίνει με τους ανθρώπους, έτσι και ο δικός τους Νόστος, μόνο με την επιστροφή μπορεί να θεραπευτεί.