Το 1812, «ήταν η Μπερέζινα» για τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη: ποια η προέλευση αυτής της έκφρασης;

To «Napoleon» του Ρίντλεϊ Σκοτ παίζεται στους κινηματογράφους. Ουκ ολίγο μελάνι έχει χυθεί, κυρίως από πλευράς κριτικών και ιστορικών, αφού σύμφωνα με αυτούς η ταινία απομακρύνεται από την ιστορική πραγματικότητα. Ανάμεσα στα γεγονότα που διαδραματίζονται και βλέπουμε στο φιλμ, είναι η καταστροφική ρωσική εκστρατεία. Κατά τη διάρκεια αυτής της ιστορικής αποτυχίας για τη Μεγάλη Αρμάδα, ο Ναπολέων κατάφερε για ακόμα μια φορά να γραφτεί το όνομά του στην ιστορία, χάρη στη μάχη της Μπερέζινα (Bérézina). Τι πραγματικά συνέβη κατά τη διάρκεια αυτής της γαλλικής νίκης;

Η Μπερέζινα οφείλει το όνομά της στον ομώνυμο ποταμό που βρίσκεται στη σημερινή Λευκορωσία, παραπόταμο του Δνείπερου, που ήταν το σκηνικό μιας δραματικής σύγκρουσης μεταξύ του γαλλικού και του ρωσικού στρατού μεταξύ 26 και 28 Νοεμβρίου 1812.

Από αυτή την αντιπαράθεση γεννιέται η έκφραση «c’est la bérezina» στη γαλλική γλώσσα, για να περιγράψει ένα καταστροφικό γεγονός, μια πλήρη αποτυχία. Κι όμως, η Μάχη της Μπερέζινα ήταν νικηφόρα για τον Ναπολέοντα, δεν υπέστη ήττα. Πώς λοιπόν μια νίκη πέρασε στην κοινή γλώσσα ως συνώνυμο της ήττας; Για να καταλάβουμε, πρέπει να πάμε λίγους μήνες πριν από αυτή τη μάχη.

Η ρωσική εκστρατεία: η Μεγάλη Αρμάδα του Ναπολέοντα και ο αποδεκατισμός της

Τον Ιούνιο του 1812, η ​​Γαλλική Αυτοκρατορία του Ναπολέοντα βρισκόταν στο αποκορύφωμά της. Έβαλε υπό τον έλεγχό της όλη την Ευρώπη. Μόνο η Αγγλία παραμένει αήττητη.

Μετά, λοιπόν, την ήττα του ρωσικού στρατού στη μάχη του Φρίντλαντ, ο Ρώσος αυτοκράτορας Αλέξανδρος Α” υπέγραψε με τον Ναπολέοντα Α΄ τη συνθήκη του Τιλσίτ, σύμφωνα με την οποία, η Ρωσία υποχρεωνόταν να συμμετάσχει στον ηπειρωτικό αποκλεισμό του Ηνωμένου Βασιλείου, κάτι που δεν συνέφερε οικονομικά τη Ρωσία. Σύμφωνα με τους Ρώσους ευγενείς και τον στρατό, οι όροι της συνθήκης ήταν ταπεινωτικοί για τη χώρα. Η ρωσική κυβέρνηση χρησιμοποίησε τη συνθήκη για να συλλέξει περισσότερες δυνάμεις στην επερχόμενη μάχη με τον Ναπολέοντα, ο οποίος με τη σειρά του συγκεντρώνει τον μεγαλύτερο στρατό που γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Τον Ιούνιο του 1812, παρέταξε περισσότερους από 600.000 άνδρες για να επιτεθούν στη Ρωσία. Γάλλοι φυσικά, αλλά και Γερμανοί, Βέλγοι, Ολλανδοί, Πολωνοί, όλοι υποτελείς της τεράστιας Γαλλικής Αυτοκρατορίας.

Αυτός ο τεράστιος στρατός έφτασε τελικά στη Μόσχα, αλλά χωρίς να νικήσει τον ρωσικό στρατό που αγωνιζόταν συνεχώς. Η στρατιά του Ναπολέοντα δεν ηττήθηκε από τον ρωσικό στρατό, αλλά από την τακτική της καμένης γης: οι Γάλλοι προχώρησαν σε αυτές τις ατέλειωτες στέπες, παλεύοντας να αποκτήσουν προμήθειες. Φτάνοντας στη Μόσχα, πρέπει να αντιμετωπίσουν τη γιγαντιαία φωτιά που άνοιξαν οι Ρώσοι. Ο χειμώνας απειλεί και ο Ναπολέων δεν έχει άλλη επιλογή από το να υποχωρήσει και να επιστρέψει από όπου ήρθε. Αυτή η υποχώρηση από τη Ρωσία διαλύει τον αυτοκρατορικό στρατό, στο έλεος του κρύου και της πείνας: από τους 600.000, μόνο οι 30.000 επέστρεψαν από αυτή την τρομερή εκστρατεία που κατέστρεψε το κύρος του αυτοκράτορα, ήταν η αρχή της παρακμής του και προοικονομούσε κατά κάποιον τρόπο τη μελλοντική του ήττα. Η υποχώρηση από τη Ρωσία, στο σύνολό της, ήταν πράγματι μια Μπερέζινα, μια πλήρης καταστροφή: εκατοντάδες χιλιάδες νεκροί, αιχμάλωτοι και λιποτάκτες έπρεπε να αποδοκιμαστούν.

Ο Βίκτωρ Ουγκώ το περιγράφει απόλυτα, στο ποίημά του L’Atonement (H Εξιλέωση):

«Χιόνιζε, χιόνιζε ακόμα! Το κρύο φιλί
σύριζε… στον πάγο, σε άγνωστα μέρη,
δεν είχαμε ψωμί και πηγαίναμε ξυπόλητοι.
Δεν ήταν πια ζωντανές καρδιές, άνθρωποι του πολέμου:
Ήταν ένα όνειρο που περιπλανιόταν στην ομίχλη, ένα μυστήριο,
Μια πομπή από σκιές κάτω από τον μαύρο ουρανό».

Η στρατιωτική ιδιοφυΐα του Ναπολέοντα στη μάχη της Μπερέζινα

Αυτή η ιστορική διαδρομή εξηγεί γιατί η Μπερέζινα είναι σήμερα συνώνυμη με την καταστροφή. Κι όμως, χωρίς αυτή τη μάχη, τα αποτελέσματα θα μπορούσαν να ήταν ακόμη χειρότερα: στα μέσα Νοεμβρίου, στους -20 βαθμούς, τα απομεινάρια της Μεγάλης Αρμάδας μπλοκαρίστηκαν από αυτό το διάσημο ποτάμι. Οι Ρώσοι είναι παντού. Αυτή τη φορά, είναι σίγουροι, ότι ο Ναπολέων δεν θα τους ξεφύγει πια. Αλλά ακόμα και σε τέτοιες συνθήκες, ο αυτοκράτορας έχει ακόμα έναν άσσο στο μανίκι του. Στήνει δύο εργοτάξια στον ποταμό για να προσελκύσει το μεγαλύτερο μέρος των ρωσικών δυνάμεων. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, Ολλανδοί κατασκευαστές, με την ενθάρρυνση του ίδιου του Ναπολέοντα, ρίχτηκαν στα παγωμένα νερό του Μπερέζινα για να χτίσουν δύο γέφυρες σε χρόνο ρεκόρ.

Όσος στρατός είχε μείνει, κατάφερε να διασχίσει το ποτάμι χάρη στη θυσία των μαστόρων, οι περισσότεροι από τους οποίους το πλήρωσαν με τη ζωή τους. Οι Ρώσοι, τους οποίους κρατούσε πίσω η οπισθοφυλακή υπό τις διαταγές του Στρατάρχη Νέι, έφτασαν τελικά στις γέφυρες. Ο Ναπολέοντας, ωστόσο, διέταξε να καούν οι γέφυρες, στις 29 Νοεμβρίου, χωρίς να περιμένει το μεγάλο πλήθος των τραυματισμένων και παγωμένων γάλλων στρατιωτών και πολιτών, οι οποίοι δεν είχαν κανένα όπλο στην κατοχή τους. Κύριο αποτέλεσμα της μάχης ήταν η αποφυγή της απόλυτης διάλυσης του γαλλικού στρατού από τον ρωσικό στρατό. Στις μνήμες των Γάλλων, η μάχη της Μπερέζινα αποτελεί ένα από τα διασημότερα γεγονότα μαζί με τη μάχη του Μποροντίνο. Οι στρατιά του Ναπολέοντα έχασε περίπου 45.000 άνδρες, (νεκρούς ή αιχμαλώτους) και θα συμβόλιζε μια για πάντα την ήττα του αυτοκράτορα στη Ρωσία.

Στην σφαίρα του μύθου, παρά την ήττα

Είναι σπάνιο μια μάχη να μείνει τόσο χαραγμένη στη μνήμη που να περάσει στην καθημερινή γλώσσα. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το εκπληκτικό της αποτέλεσμα: μέχρι τότε, ο Ναπολέων φαινόταν ανίκητος. Δεν είχε χάσει ποτέ στο πεδίο της μάχης. Και για να περάσει ένα όνομα μάχης στους επόμενους, πρέπει να είναι εξαιρετικό ή να αφορά μια εξαιρετική προσωπικότητα. Στην περίπτωση της Μπερέζινα, και οι δύο προϋποθέσεις πληρούνταν.

Η φαντασία γύρω από τον Ναπολέοντα είναι τέτοια που έχει εμπνεύσει τους μεγαλύτερους γαλλόφωνους τραγουδιστές-τραγουδοποιούς, οι οποίοι, ωστόσο, σπάνια συνηθίζουν να αναφέρονται σε στρατιωτικά επεισόδια.

Στο μυαλό έρχεται πρώτος ο Ζορζ Μπρασένς. Στο Les copains d’abord, ανακαλεί ένα πραξικόπημα του Τραφάλγκαρ, με άλλα λόγια, ένα κακό επεισόδιο, μια ανατροπή των γεγονότων. Αυτή είναι μια αναφορά στη ναυμαχία του Τραφάλγκαρ όπου ο Ναπολέων έχασε τον στόλο του, ξεχνώντας για πάντα μια πιθανή απόβαση στην Αγγλία.

Το ίδιο και ο Ζακ Μπρελ στο Au suivant. Αναφέρει το Βατερλό, συνώνυμο του Τραφάλγκαρ ή της Μπερέζινα, με την καταστροφή.

Είτε τον αγαπάμε είτε τον μισούμε, ο Ναπολέων Βοναπάρτης ήταν τόσο ικανός στη δημιουργία του μύθου του που ακόμη και σήμερα τα ονόματα μερικών από τις μάχες του επιβιώνουν στην καθημερινότητά μας.

Κεντρική φώτο: Το πέρασμα του Ναπολέοντα από τον ποταμό Μπερέζινα, πίνακας του 1866 του January Suchodolski, λάδι σε καμβά, Εθνικό Μουσείο, Πόζναν