Ο Μάρτης στις γλώσσες της Ευρώπης

Ο Μάρτιος ήταν αρχικά ο πρώτος μήνας του παλιού ρωμαϊκού ημερολογίου. Ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη (Mars – martius στα λατινικά), κάτι που ταίριαζε αφού τα χρόνια εκείνα οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη, και μάλιστα την πρώτη του Μάρτη γιόρταζαν το Armillustrum (Αρμιλούστριο) σε τέμενος του Άρη, γιορτή καθαγιασμού των όπλων.

Η ελληνική λοιπόν ονομασία του τρίτου μήνα της χρονιάς είναι δάνειο από τα λατινικά, όπως άλλωστε και όλα τα ονόματα των μηνών. Στα αγγλικά, το όνομα του μήνα, March, συμπίπτει με τη λέξη march που σημαίνει πορεία/εμβατήριο (μαρς) αλλά πρόκειται για απλή σύμπτωση -δεν υπάρχει ετυμολογική συγγένεια.

Τα αντίστοιχα ονόματα σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες προέρχονται επίσης από το λατινικό Mars κατά κύριο λόγο – αντιπροσωπεύονται με κόκκινο στον ακόλουθο χάρτη:

Άλλες ετυμολογίες (που αντιστοιχούν σε άλλα χρώματα) έχουν ως εξής: Το τσεχικό březen και το ουκρανικό bérezen προέρχονται πιθανότατα από το σλαβικό όνομα της σημύδας (bříza στα Τσεχικά και béreza στα Ουκρανικά). Το κροατικό ožujak προέρχεται πιθανότατα από τη λέξη laž («ένα ψέμα») μέσω του lžujak (« ένας ψεύτης [μήνας] »), που αναφέρεται στις συχνές καιρικές αλλαγές. Το Λευκορωσικό sakavík προέρχεται από το sok, «χυμός», επειδή τα δέντρα αρχίζουν να δίνουν χυμούς την εποχή αυτή.

Το φινλανδικό maaliskuu πιστεύεται ότι προέρχεται από τη λέξη maallinen με την έννοια του «γήινου», επειδή το χιόνι αρχίζει να λιώνει και μπορεί να δει κανείς τα πρώτα σημεία της γυμνής γης. Το λιθουανικό kovas μπορεί να προέρχεται από το ουσιαστικό kovas, που αναφέρεται σε ένα είδος πουλιού που είναι γνωστό ως «χαβαρόνι» στα ελληνικά (είναι είδος κορακιού), ή το ουσιαστικό kova, που σημαίνει «μάχη, πάλη».

Τη σύνδεση με τα πτηνά την βρίσκουμε και σε κάποιες διαλέκτους, όπως στις γλώσσες Σάμι (σκανδιναβική χερσόνησος) όπου σημαίνει «μήνας του κύκνου». Ενώ στη διάλεκτο Κόμι (Ρωσία) σημαίνει «μήνας του κορακιού». Οι ετυμολογίες για τις άλλες Ουραλικές γλώσσες, όπως το Nenets για παράδειγμα, είναι δύσκολο να βρεθούν λόγω ενός πολύ περιορισμένου αριθμού πόρων.

Λόγω του ότι ο Μάρτης σημαίνει και τον ερχομό της Άνοιξης, έχει πυκνή παρουσία στην λαογραφία και σε παροιμιακό επίπεδο, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες κουλτούρες.

Ακριβώς λοιπόν επειδή είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης, αλλά κάνει και τα τελευταία κρύα, μια από τις πλέον γνωστές παροιμίες είναι το «Μάρτης, γδάρτης και παλουκοκάφτης», ενώ υπάρχουν και στα γαλλικά αντίστοιχες (για παράδειγμα το «Si l’on n’a pas vu de mauvais temps en février, on le verra au mois de mars»).

Τέλος, από τον Μάρτη κι ένα ιστορικό γεγονός έχουμε και τις Ειδές του Μαρτίου (ή Αι Ειδοί του Μαρτίου αν προτιμάται την καθαρεύουσα). Tι ήταν όμως;

Αι Ειδοί ή ‘’Idus Martii’’ ή ‘’Idus Martiae’’, προέρχονται από το λατινικό ‘’idus’’ που σημαίνει «ήμισυ» – δηλαδή η ημέρα που διαιρεί τον μήνα σε δύο, σχεδόν, ίσα μέρη. Ο όρος «ειδοί» (έχει μόνο αιτιατική, «τις ειδούς») δεν αναφερόταν μόνο στον Μάρτιο, αλλά στη 15η ημέρα των Μαΐου, Ιουλίου, Οκτωβρίου και τη 13η μέρα των άλλων μηνών, πάντα κατά το ρωμαϊκό ημερολόγιο.

Οι Ειδοί του Μαρτίου ήταν αργία για τους Ρωμαίους, αφιερωμένη στον θεό Άρη γαρ,  και γι’ αυτό εκείνη την ημέρα γίνονταν στρατιωτικές παρελάσεις.

Η 15η Μαρτίου 44 π.Χ., λοιπόν, θα έμενε στην Ιστορία ως η ημέρα που δολοφονήθηκε ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρας από τον Γάιο Κάσσιο Λογγίνο και τον Μάρκο Ιούνιο Βρούτο – και όχι μόνον αυτούς. Ο τελευταίος, κατά ορισμένους, ίσως, ήταν νόθος γιος του, γι’ αυτό και ο Καίσαρας αναφώνησε τη γνωστή φράση «Και συ τέκνον, Βρούτε;». Σε κάθε περίπτωση, η φράση «Αι ειδοί του Μαρτίου» χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα για να προσδιορίσει την «αποφράδα ημέρα».