Γιάννης Οικονομίδης: «Πρόκληση για να ταξιδέψω ξανά στα κείμενα αυτών των σημαντικών δημιουργών»

Στον απόηχο της εξαιρετικής σε ενδιαφέρον εκδήλωσης που οργάνωσε το Βελγικό τμήμα της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη την Παρασκευή 1η Δεκεμβρίου 2023, το Newsville.be συνομιλεί σήμερα με τον Γιάννη Οικονομίδη.
Η καθαρή του ματιά στα πράγματα, η αναλυτική δύναμη της σκέψης του, το εύρος των γνωστικών αντικειμένων που αφορούν και στη λογοτεχνία, ο δημιουργικός του λόγος αλλά και «η ιδιότητά του ως Αιγυπτιώτη» έδωσαν ιδιαίτερο βάρος και χαρακτήρα στη συμμετοχή του Γιάννη Οικονομίδη στην εκδήλωση «Καβάφης-Καζαντζάκης: Μια συνάντηση στο χρόνο».
Η σημερινή μας συζήτηση γυρνάει αρχικά γύρω από το κίνητρο της συμμετοχής του Γιάννη Οικονομίδη σε αυτή την εκδήλωση αλλά, όπως θα διαβάσετε, διευρύνεται και σε μία υποθετική ερώτηση που αφορά, όχι τόσο στο μέλλον, αλλά πρωτίστως στο παρόν της δυναμικής των προσωπικοτήτων της ελληνικής λογοτεχνίας του σήμερα.

Κύριε Οικονομίδη, ποιο ήταν το κίνητρο της συμμετοχής σας σε αυτή την εκδήλωση και ποια η επιλογή της θεματικής που παρουσιάσατε.

Η πρόσκληση και η πρόκληση ήρθε από μέλη του Βελγικού τμήματος της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη (ΔΕΦΝΚ). Ήδη είχαν προσκληθεί δύο διακεκριμένοι πανεπιστημιακοί καθηγητές εξειδικευμένοι στην φιλολογία των Καζαντζάκη/Καβάφη. Η πρόταση στο πρόσωπό μου αφορούσε μια εισήγηση στο χρονικό της συνάντησης του Καζαντζάκη με τον Καβάφη το 1927 στην Αλεξάνδρεια.

Φαντάζομαι η ιδιότητά μου ως Αιγυπτιώτη με συνιστούσε στα μέλη της ΔΕΦΝΚ «συναισθηματικό» και «βιωματικό γνώστη» της ζωής και της ποίησης του Κωνσταντίνου Καβάφη. Αυτό, εν μέρει, είναι αλήθεια. Επιπλέον, είμαι και λάτρης της ποίησης, γενικότερα. Απολαμβάνω την ποίηση χωρίς κατ’ ανάγκη να έχω φιλολογικές ικανότητες ή φιλοδοξίες.

Εκτός όμως και από την ποίηση, τυγχάνω και βιβλιοφάγος. Στον Καζαντζάκη μυήθηκα στα δεκατρία μου με το έργο του «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Κάποια από τα σημαντικά του έργα τα έχω διαβάσει δυο και τρεις φορές. Είναι γοητευτικό να επανέρχεται κανείς κατά την διάρκεια της ζωής του, στα μεγάλα έργα της λογοτεχνίας.

Η περιγραφή της συνάντησης του Καζαντζάκη με τον Καβάφη το 1927, καταλαμβάνει τρεις σελίδες από τις 240 στην έκδοση του 1927 (Ταξιδεύοντας: Ισπανία, Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά) ή από τις 330 από την έκδοση του 1961 (Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά, Ιερουσαλήμ, Κύπρος, Ο Μοριάς). Αυτό όμως, σαν ιστορικά σημαντικό λογοτεχνικό γεγονός, καταλαμβάνει πολυσέλιδες μελέτες για την σημαντικότητά του μέσα στα πλαίσια των ταξιδιωτικών περιγραφών του Καζαντζάκη και προσθέτει μία ακόμα ψηφίδα στην κατανόηση της προσωπικότητας του Καβάφη.

Γιάννης Οικονομίδης, Μαρία Καραχάλιου, Αριστοτέλης Γαβριλιάδης

Το συγκεκριμένο χρονικό, με την βοήθεια της Μαρίας Καραχάλιου, περιγράψαμε με οπτικοακουστικά μέσα, φωτογραφίες, βίντεο, μουσική και αναγνώσεις/απαγγελίες που υπονοούνται ή περιγράφονται στο κείμενο του Καζαντζάκη. Για να μη ξεφύγουμε από τον δεδομένο χρόνο έγιναν πέντε παραλλαγές της παρουσίασης και κάποιες επίμονες δοκιμές για να υπάρξει ο κατάλληλος ρυθμός.

Όπως αναφέρθηκα και στην αρχή της παρουσίασής μου στην κατάμεστη αίθουσα της Ελληνικής Πρεσβείας, η πρόσκληση ήταν μια ευπρόσδεκτη πρόκληση για να ταξιδέψω ξανά στα κείμενα αυτών των σημαντικών δημιουργών και να προσπαθήσουμε να μετασχηματίσουμε το λογοτεχνικό γεγονός σε ένα ταξίδι μέσα στον χρόνο, την γλώσσα, και την ποίηση. Ιδιαίτερη έκπληξη οι πίνακες των δύο δημιουργών από τον γιο μου, εικαστικό, Βασίλη Οικονομίδη. Στόλισαν την αίθουσα και παράλληλα στόλισαν την παρουσίαση μας με ένα ακόμα στοιχείο που υποδηλώνει την αναγκαιότητα της τέχνης στις διάφορες εκφάνσεις της ζωής μας.

Αν μεταφερθούμε 100 χρόνια μετά, ο ιστορικός του μέλλοντος, ποιο αντίστοιχο ζευγάρι «Καβάφης-Καζαντζάκης» θα μπορούσε να επιλέξει από την σημερινή Ελλάδα και τον ευρύτερο χώρο της λογοτεχνίας του ελληνικού πολιτισμού;

Μια όχι τόσο εύκολη ερώτηση για να βρει κανείς τις αναλογίες. Εκατό χρόνια μετά…2127 (!) τα ανάλογα μεγέθη στην Ελληνική λογοτεχνία σπανίζουν. Παρ΄ όλα αυτά θα το προσπαθήσω χάριν της συζήτησης.

Την Δευτέρα 4 Δεκεμβρίου αποχαιρετίσαμε στο τελευταίο του ταξίδι τον Βασίλη Βασιλικό, ένα σημαντικό λογοτέχνη με πάνω από 130 τίτλους βιβλίων που διασχίζει έξι δεκαετίες. Πριν από εννέα χρόνια, στις 5 Δεκεμβρίου του 2014 βρήκαν δολοφονημένο τον Μένη Κουμανταρέα. Ο Κουμανταρέας υπογράφει εικοσιέξι τίτλους από το 1962 έως τον άτυχο θάνατό του.

Οι δύο αυτοί σημαντικοί πεζογράφοι υπήρξαν φίλοι στη νεότητά τους. Χρόνια μετά περιγράφουν αυτή τη φιλία στα γραπτά τους. «Εμείς τώρα κάνουμε τη δικιά μας γενιά» σχολιάζει ο Κουμανταρέας, όταν χρόνια μετά ανακαλεί την σκηνή της πρώτης γνωριμίας («Η μέρα για τα γραπτά και η νύχτα το σώμα», Κέδρος 1999). Ο Βασιλικός συμπληρώνει το χρονικό της φιλίας τους με πλούσιες αναφορές στην αυτοβιογραφία του («Μνήμη από μελάνι», Διόπτρα 2011). Αναπτύσσουν μια αλληλογραφία από το 1954-1961 με τις ιδέες τους και τις λογοτεχνικές τους ανησυχίες. Αυτή θα δει το φως της δημοσιότητας το 2013 με πρόλογο και σχολιασμό του Θανάση Νιάρχου (Εκδόσεις Τόπος).

Η πρόκληση του Newsville όμως με κάνει να ψάξω όχι μόνο σε πιθανές λογοτεχνικές συναντήσεις αλλά σε συναντήσεις στη σφαίρα του φανταστικού. Αφήνω την φαντασία μου να περιπλανηθεί στον χώρο της πρόσφατης λογοτεχνικής μας παραγωγής.

Ένας από τους γνωστούς σύγχρονους Έλληνες ποιητές είναι ο Μιχάλης Γκανάς. Γεννήθηκε στον Τσαμαντά Θεσπρωτίας το 1944. Από το 1962 ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Το 2019 εκδόθηκε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, μια πρωτότυπη νέα Ιλιάδα ξαναγραμμένη από τον Γκανά με τον δικό του τρόπο, βάζοντας μέσα στο κείμενο στοιχεία από την πλούσια γλωσσική και ποιητική µας παράδοση.

Ο Μιχάλης Γκανάς το 2016 δημιούργησε τη δική του Οδύσσεια και την έβαλε στο χαρτί προσφέροντας στους νεαρούς αναγνώστες την ευκαιρία να διαβάσουν όχι μια εναλλακτική, συμπληρωματική, επεξηγηματική Οδύσσεια αλλά ένα πρωτότυπο έργο που αναμιγνύει πεζό με έμμετρο λόγο και που πατά τόσο στο έδαφος του αρχέγονου μύθου όσο και της λαϊκής παράδοσης. Τελειώνοντας την ανάγνωση, και παρότι ο ίδιος ο δημιουργός στον επίλογο του βιβλίου του πληροφορεί τους αναγνώστες πως προσέθεσε κι αυτός μία «διασκευή» στις άπειρες που υπάρχουν της Οδύσσειας, η εντύπωση που θα αποκομίσει ο απροκατάληπτος αναγνώστης, είτε πρόκειται για έφηβο είτε για ωριμότερο αναγνώστη, είναι πως μόλις διάβασε το έργο ενός σύγχρονου ποιητή.

Σε στιγμές ξεκούρασης ο Γκανάς περιδιαβαίνει το διαδίκτυο. Παίρνει το μάτι του μια έκδοση του 2022 από τις εκδόσεις Πατάκη «Η Πολιορκία της Τροίας», του Θοδωρή Καλλιφατίδη. Τον συγγραφέα τον έχει ακουστά. Δεν τον έχει συναντήσει. Εξ άλλου αυτός ο σύγχρονος Οδυσσέας ζει και εργάζεται στην Σουηδία. Γεννήθηκε το 1938 στους Μολάους της Λακωνίας και το 1964 μετανάστευσε στην Σουηδία όπου σαν μετανάστης που δεν ήξερε την γλώσσα, έκανε χειρωνακτικές δουλειές. Το 1969 γνώστης πια της Σουηδικής γλώσσας φοιτά στο τμήμα φιλοσοφίας του πανεπιστημίου της Στοκχόλμης. Μέχρι σήμερα έχει υπογράψει 22 τίτλους από το 1994. Γράφει στα Σουηδικά και για την Ελλάδα τα μεταφράζει στα Ελληνικά.

Ο Γκανάς διαβάζει όλα αυτά και τον θαυμάζει. Τον εκπλήσσει και η σύμπτωση. Ο Καλλιφατίδης, ένας σύγχρονος Οδυσσέας, γράφει για την Πολιορκία της Τροίας και ο Γκανάς είναι ιδιαίτερα περήφανος για την εκδοτική επιτυχία της Ιλιάδας του και της Οδύσσειας.

Τηλεφωνεί στην Aegean. «Πότε είναι η επόμενη πτήση για την Στοκχόλμη;».

Βρίσκονται και συνομιλούν σα να γνωρίζονται χρόνια. Ο Καλλιφατίδης περιγράφει ότι « Από το 1976 ζει αποκλειστικά από το γράψιμο. Έχει εκδώσει μυθιστορήματα, ποιητικές συλλογές, ταξιδιωτικά δοκίμια, θεατρικά έργα· έχει γράψει σενάρια για τον κινηματογράφο και έχει σκηνοθετήσει μια ταινία. Έχει τιμηθεί με σημαντικά διεθνή βραβεία για το έργο του και σχεδόν όλα τα βιβλία του κυκλοφορούν σε είκοσι γλώσσες.».

«Νιώθω», μας λέει ο Γκανάς, «πως ο άνθρωπος που κάθεται απέναντί μου μιλάει με ανοιχτή καρδιά. Τον ρωτώ, πώς προέκυψε η Σουηδία και όχι η Γερμανία που ήταν η χώρα της μεγάλης μετανάστευσης;»

«Ήταν η μόνη χώρα που τότε δεχόταν εργάτες. Πέρασα από τη Γερμανία. Δεν το άντεξα όμως, διότι είχα μεγαλώσει στην Κατοχή. Δεν μου έφταιγαν οι Γερμανοί αλλά η γλώσσα. Δεν μπορούσα να την ακούω».

Ο Γκανάς του περιγράφει για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια που εξέδωσε. Του ζητά να του περιγράψει για την δική του «Πολιορκία της Τροίας»

«Τον Απρίλη του 1944, σε ένα μικρό ελληνικό χωριό, υπό γερμανική κατοχή από το 1941, καταφτάνει με το λεωφορείο από την Αθήνα η καινούργια δασκάλα, μια νέα γυναίκα, ντυμένη στα μαύρα και λεπτή σαν φλόγα από κεράκι. Και τότε, ένας κρυφός έρωτας αρχίζει να τρώει τα σωθικά ενός έφηβου μαθητή της. Όταν οι Εγγλέζοι βομβαρδίζουν το χωριό για να καταστρέψουν το πρόχειρο αεροδρόμιο που έχουν φτιάξει εκεί οι Γερμανοί, η νεαρή δασκάλα καταφεύγει με τους μαθητές της σε μια κοντινή σπηλιά. Υπό τον ήχο των σειρήνων, μες στο μισοσκόταδο και στην υγρασία, αρχίζει να λέει στα παιδιά μια ιστορία για έναν άλλο πόλεμο, τότε που οι Έλληνες πολιορκούσαν την Τροία. Η πολιορκία της Τροίας και η πολιορκία ενός χωριού, το έπος και η ιστορία – δόρατα και βόμβες, μονομαχίες και εκρήξεις, στρατός εναντίον στρατού, άνθρωπος εναντίον ανθρώπου. Διαχρονικές αλήθειες για τη βαρβαρότητα του πολέμου και τη σημασία της ανθρωπιάς», περιγράφει ο Καλλιφατίδης.

«Με συνόδεψε στο αεροδρόμιο» συνεχίζει ο Γκανάς. Τον ρωτώ αν του λείπει η Ελλάδα.»

Ένα αινιγματικό χαμόγελο διακρίνεται στο πρόσωπο του Καλλιφατίδη. «Πάντα μου λείπει η Ελλάδα… Αν παρέμενα όμως στην Ελλάδα, δεν θα μου επέτρεπαν να κάνω όσα έχω καταφέρει.»

«Θα επιστρέφατε ακόμα και σήμερα στην Ελλάδα;» Μένει με το ερώτημα ο Γκανάς γιατί τα μεγάφωνα του αεροδρομίου διακόπτουν την εγκάρδια συζήτηση. Μας προειδοποιήσαν να προετοιμαστούμε για την πτήση.

Μπαίνει κι εκείνος στην ουρά σα να πρόκειται να ταξιδέψει. «Όχι, δεν μπορώ. Καταρχάς δεν είναι στο χέρι μου. Έπειτα έχω οικογένεια. Τα παιδιά μου δεν είναι ιδιοκτησία μου, έχουν τις δουλειές τους, τα δικά τους παιδιά. Η γυναίκα μου είναι Σουηδέζα, ζούμε μαζί 54 χρόνια. Τώρα πια σκέφτομαι και στις δύο γλώσσες. Γράφω Σουηδικά και Ελληνικά.
Αγκαλιαστήκαμε. Υποσχεθήκαμε την επόμενη συνάντηση σε μερικούς μήνες στην Αθήνα.

Ο Γκανάς διακόπτει την ονειροπόλησή του, ανάβει τσιγάρο και ανοίγει τον υπολογιστή του στην σελίδα του Gmail. Ψάχνει στο διαδίκτυο την ηλεκτρονική διεύθυνση του Καλλιφατίδη για να του γράψει γι΄ αυτή την φανταστική συνάντηση. «Άραγε έχει διαβάσει καμία από τις συλλογές των ποιημάτων μου; Σκέφτεται. « Ίσως, όχι…ίσως, ναι. Δεν έχει σημασία… Θα του στείλω τα δύο τελευταία μου βιβλία».

Κι εγώ, με την παρότρυνση του πάντα φιλόξενου Newsville, ταξίδεψα σε αυτή την φανταστική συνάντηση. Το ζητούμενο είναι η φανταστική αυτή συνάντηση να γίνει πραγματική. Το αναγνωστικό κοινό διψάει να διαβάσει την συνάντηση και την συζήτηση δύο δημιουργών. Ενός ποιητή από την Ελλάδα και ενός πολυσχιδούς δημιουργού από την Ελληνική διασπορά.

Φωτογραφίες: Αλεξ. Μιχαηλίδης / Newsville.be
Video: Newsville.be