«Έρωτος Έργα Έωλα»: Μια συνομιλία με τον σκηνοθέτη Αριστείδη Λαυρέντζο για την τέχνη, τον Σαίξπηρ και τα 40 χρόνια θεάτρου

Συντάκτης:

Λίγες εβδομάδες πριν το ανέβασμα της νέας παράστασης του θεατρικού σχήματος ΘΕΣΠΙ στις Βρυξέλλες, ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Αριστείδης Λαυρέντζος μάς παραχωρεί μία βαθιά προσωπική, εμπεριστατωμένη και γεμάτη θεατρική ουσία συνέντευξη. Με αφορμή τη συμπλήρωση 40 χρόνων από το πρώτο του βήμα στη σκηνή, ο Αριστείδης Λαυρέντζος επιχειρεί ένα είδος δημιουργικού απολογισμού — όχι με διάθεση αυτοαναφορική, αλλά ως αφιέρωση σε όλα εκείνα τα πρόσωπα, τις ομάδες, τις γλώσσες και τα έργα που διαμόρφωσαν την πολυσχιδή πορεία του.

Η παράσταση «Έρωτος Έργα Έωλα» — η νέα ελληνική μετάφραση του σαιξπηρικού Love’s Labour’s Lost — δεν είναι απλώς ένα καλλιτεχνικό γεγονός, αλλά και μια πολιτιστική δήλωση: μια συνειδητή επιλογή να στραφεί το βλέμμα μας προς ένα λιγότερο γνωστό, αλλά εξαιρετικά πλούσιο έργο, το οποίο συνδυάζει ποίηση, λεκτικά παιχνίδια και φιλοσοφικό στοχασμό με την ανάλαφρη αύρα μιας κωμωδίας. Ο σκηνοθέτης μιλά για την πρόκληση της απόδοσης της σαιξπηρικής γλώσσας στα ελληνικά, για τον πειραματισμό με τη μετάφραση του τίτλου, για τις αισθητικές του επιλογές — όπως τα αυθεντικά κοστούμια εποχής — και για την απόφαση να τιμήσει το «θέατρο του λόγου» πάνω από τη σκηνική εντυπωσιοθηρία.

Μέσα από τις απαντήσεις του αναδεικνύονται πτυχές όχι μόνο της παράστασης, αλλά και της συνολικής στάσης του Αριστείδη Λαυρέντζου απέναντι στην τέχνη: η έμφαση στη συνεργασία, ο σεβασμός προς τον θεατή, η πίστη στη δύναμη του θεάτρου να μεταμορφώνει και να συγκινεί. Δεν λείπουν αναφορές στη διαχρονικότητα του έργου, στις γυναικείες παρουσίες που ενσαρκώνουν ανεξαρτησία και ευφυΐα, αλλά και στη μαγεία της θεατρικής δημιουργίας ως μιας ζωντανής διαδικασίας που ποτέ δεν σταματά.

Η συνέντευξη που ακολουθεί είναι περισσότερο από μια προβολή μιας επικείμενης θεατρικής βραδιάς. Είναι ένας ύμνος στην τέχνη του θεάτρου και στη δύναμή της να συνδέει χρόνους, τόπους και ανθρώπους.

Κύριε Λαυρέντζο, 40 χρόνια θεατρικής παρουσίας φέτος και αναμένουμε σε λίγες μέρες τον εορτασμό αυτού του σημαντικού προσωπικού ορόσημου την ίδια στιγμή με το ανέβασμα της νέας θεατρικής παράστασης της ομάδας ΘΕΣΠΙΣ. Μοιραστείτε μαζί μας, σκέψεις και συναισθήματα για την μεγάλη, πλούσια και παραγωγική αυτή περίοδο.

Αγαπητέ κύριε Δήμα, είναι τόσο πολλά αυτά που έχω ζήσει στο θέατρο τα 40 χρόνια από τις 20 Ιουνίου 1985 που πρωτοανέβηκα στη σκηνή μαζί με τους επίσης πρωτοανεβαίνοντες τότε στη σκηνή Απόστολο Ιωακειμίδη, Γιώργο Αλεξάκη, Ειρήνη Χαλκιά, Γιάννη Γαβρά, Γιώργο Στρογγύλη και άλλους (ελάχιστοι συνεχίζουμε ακόμα σήμερα), που μια εκτεταμένη απάντηση σε αυτή την ερώτησή σας θα αδικούσε τις υπόλοιπες σημαντικές και εύστοχες ερωτήσεις σας. Μέλος του Θεατρικού Εργαστηρίου Ευρωπαϊκών Οργάνων μέχρι το 1991 (το συνεχίζει άψογα ο Τάσος Νυχάς), βασικός ιδρυτής – μαζί με τους Γιάννη Οικονομίδη και Γιώργο Ανδρονίδη – του Ελληνικού Θεάτρου Βελγίου, που προκάλεσε δημιουργικό ανταγωνισμό με την προηγούμενη ομάδα (το έχει αναλάβει σήμερα η Ελένη Καξερή), στενή συνεργασία με τον Δημήτρη Αργυρόπουλο στο δεύτερο μισό της 10ετίας του 1990 για την τόνωση του θεάτρου της ομογένειας (το συνεχίζει σήμερα ο Δημήτρης Αργυρόπουλος), βασικός ιδρυτής του ΘΕΣΠΙ το 2002 με τη Δέσποινα Σαλτουρίδου που κοντά στα 90 της χρόνια την είδαμε επιτυχώς στη σκηνή το 2022 και το 2023. Κατόπιν, σκηνοθεσία έξι έργων με γαλλική θεατρική ομάδα εντός του ΘΕΣΠΙ (2003-2008), έναρξη της μεταφραστικής θεατρικής μου δραστηριότητας το 2005, την οποία δεν σταμάτησα ποτέ και είχα και μια πανελλήνια βράβευση το 2015. Σταθεροποίηση στο παγκόσμιο δραματολόγιο από το 2007, σπουδές θεάτρου αρχικά στην Αγγλία (online) και κατόπιν στο Πανεπιστήμιο της Louvain-la-Neuve, σπουδή των υπερτίτλων με τους υπευθύνους υπερτιτλισμού του φεστιβάλ της Αβινιόν, ώθηση σε άξιους συναδέλφους να κάνουν το βήμα για να προχωρήσουν παραπέρα από τη συνεργασία μαζί μου (Κυπριανός Μουτεβελής, Δημήτρης Στασινόπουλος και όχι μόνο), ουσιαστική υποστήριξη από την πρώτη στιγμή (2018) της πρωτοβουλίας του Τ. Νυχά για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου, συμμετοχή σε θεατρικά συνέδρια διαφόρων πανεπιστημίων στο Βέλγιο και κυρίως του Πανεπιστημίου Αθηνών στην Ελλάδα με την ιδιότητα διδακτορικού φοιτητή. Τέλος, αρκετές θεατρικές δημοσιεύσεις σε διάφορους εκδοτικούς οίκους (Ταξιδευτής, Παπαζήσης κλπ.) Αυτά προς το παρόν και ζητώ συγγνώμη από τους συνεργάτες μου για τυχόν λάθη, αναπόφευκτα για τον καθένα, κατά τη διάρκεια μιας τόσο μακράς σταδιοδρομίας – αλλά πάντοτε με την προσπάθεια να επανορθώνουμε και να μας αγκαλιάζει όλους το θέατρο.

Άφησα τελευταία μια παράλληλη προς την εδώ ομάδα μου δραστηριότητα, την οποία ασκώ στην κωμόπολη της γέννησής μου, Μηλιανά Άρτας, από το 2001 αδιάκοπα μέχρι σήμερα, ανεβάζοντας εκεί κάθε χρόνο ένα έργο το καλοκαίρι (Αύγουστος). Σταθερή συνεργάτιδά μου στη διεύθυνση σκηνής, από την αρχή, η φιλόλογος Αγγελική Αρκουμάνη-Κούρτη. Με βοήθεια των δημοτικών αρχών για τα σκηνικά και τα ηχητικά-φωτισμούς, έχουμε κάνει με αρκετά από τα εκεί έργα μας μια μίνι τουρνέ σε όλα σχεδόν τα δημοτικά διαμερίσματα του Δήμου, περιλαμβανομένης βεβαίως της πρωτεύουσάς του, Άνω Καλεντίνη Άρτας. Έχουμε ανοιχτή πρόσκληση από τους γειτονικούς Δήμους. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αναγνωρίζοντας αυτή μου τη θεατρική δραστηριότητα, χρηματοδότησε την ίδρυση στα Μηλιανά υπαίθριου θεάτρου 600 θέσεων. Σε αυτό παίζουμε από το 2017. Η παιδική ομάδα (15 άτομα) Μηλιανών είχε την πρόσκληση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το οποίο επισκέφθηκε τον Οκτώβριο 2023 με πρωτοβουλία του ευρωβουλευτή Μανώλη Κεφαλογιάννη. Θα προσπαθήσω να γράψω ένα αναλυτικότερο βιογραφικό με την ευκαιρία των 40 ετών μου στο θέατρο και να σας το στείλω την κατάλληλη στιγμή.

Που οφείλεται η μικρή δημοφιλία του, ίσως, πιο αμφίρροπου και πιο δυσεξήγητου απ’ όλα τα σαιξπηρικά δημιουργήματα το οποίο γράφτηκε την ίδια περίοδο με άλλα όπως το «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» και το «Όνειρο θερινής νυκτός»;

Από τα 37 έργα που συγκροτούν το σύνολο του θεατρικού έργου του Σαίξπηρ, υπάρχουν πράγματι μερικά, όπως τα δύο που προαναφέρατε, και άλλα όπως π.χ. ο Άμλετ, ο Βασιλιάς Ληρ, η Δωδέκατη Νύχτα, ο Ριχάρδος ο 3ος , ο Οθέλλος, ο Έμπορος της Βενετίας, και ορισμένα άλλα, που μπορούν πράγματι να χαρακτηριστούν ως τα πιο δημοφιλή. Είναι όμως καλό για το θέατρο και τους ανθρώπους του, αλλά και για το θεατρόφιλο κοινό, να βγαίνουμε μερικές φορές από την «πεπατημένη» και να αναζητούμε κρυμμένους θησαυρούς και στα πιο «ταπεινά» έργα. Αυτό έκανα και εγώ για πρώτη φορά το 2006, όταν έπαιξα για πρώτη φορά έργο του Σαίξπηρ, και ήταν το πολύ λίγο γνωστό
Τέλος καλά όλα καλά. Η παράσταση έγινε στις Βρυξέλλες, στο θέατρο Résidence Palace, στα γαλλικά. Η παράσταση πήγε πολύ καλά και ο πλούτος που ανακαλύψαμε στο έργο ήταν τεράστιος. Πλοκή, κωμικότητα, ποίηση…
Όλα υπάρχουν σε αυτό το έργο, επίσης δε και μια ατάκα που πολλοί κριτικοί θεωρούν ως την ωραιότερη του όλου έργου του Σαίξπηρ (και την εκφωνεί ένας μεσαίος ρόλος και όχι ο πρώτος ρόλος – θα σας την πω μια άλλη φορά).
Το 2017, με τη Δωδέκατη Νύχτα, κάναμε μια επιλογή ενός πολύ δημοφιλούς έργου του, ίσως της ωραιότερης κωμωδίας όλων των εποχών, μαζί με τη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη και ο Η σπουδαιότης να είσαι ο Έρνεστ – τα έχουμε παίξει και τα δύο, όπως γνωρίζετε.
Επιστρέφουμε λοιπόν τώρα σε ένα από τα «ταπεινά» έργα του Σαίξπηρ. Ελπίζουμε ότι το κοινό μας θα εκτιμήσει το γεγονός ότι τους βγάζουμε φέτος, με αυτό το έργο, από τις «λεωφόρους» και τους πηγαίνουμε στα κρυφά μονοπάτια του Σαίξπηρ. Για την ευχαρίστηση όλων μας, το κρυφό μονοπάτι του φετινού έργου περιέχει πρωτότυπους και αξιόλογους θησαυρούς:

α) Πολλή ποίηση. Είναι το έργο που περιέχει τον μεγαλύτερο αριθμό ομοιοκατάληκτων στίχων στο όλο έργο του Σαίξπηρ. Τους μεταφράσαμε με αντίστοιχες ελληνικές ομοιοκαταληξίες. Βεβαίως, οι φίλοι της ποίησης γνωρίζουν ότι η ομοιοκαταληξία δεν είναι το παν στην ποίηση – μερικές φορές δεν είναι καν ποίηση. Σημειώνουμε λοιπόν ότι η περίοδος συγγραφής του Έρωτα Έργα Έωλα (1594) είναι η ίδια με τα περισσότερα από τα ποιητικά έργα του Σαίξπηρ: Αφροδίτη και Άδωνις (1593), Ο βιασμός της Λουκρητίας (1594) και πολλά από τα Σονέτα του. Άλλωστε, 4 από τα σονέτα του αποτελούν κομμάτι του έργου – και θα τα ακούσετε στην παράσταση.
β) Η θεωρία του Σαίξπηρ για τον έρωτα περιλαμβάνεται σε αυτό το έργο. Θα την ακούσετε στην παράσταση.
γ) Η κωμωδία αυτή σατιρίζει και ταυτόχρονα απολαμβάνει τη λεκτική επίδειξη, οδηγώντας μεγάλους κριτικούς όπως ο Χάρολντ Μπλουμ να παρατηρήσουν ότι ξεπερνάει τον Μίλτον και τον Τζέιμς Τζόυς στη γλωσσική της πληθωρικότητα. Πρόκειται επίσης για μια κωμωδία που χτυπά τις τρέλες της νεολαίας και ιδίως την ανδρική ματαιοδοξία, χωρίς όμως να πέφτει σε τετριμμένη ηθικολογία. Το κέφι και η καλή διάθεση χρωματίζονται από την αίσθηση της παροδικότητας, του χρόνου και του θανάτου. Ο τελευταίος, σαν μια από τις πραγματικότητες της ζωής, εναλλάσσεται με την αρχή της ηδονής και κάνει να προκύπτει μια νέα ισορροπία, χωρίς να χάνεται ο έρωτας.
Ύστερα από την ανάλυση που προηγήθηκε, θα απαντήσω τηλεγραφικά στην ερώτησή σας: το έργο δεν είναι καθόλου αμφίρροπο. Δυσεξήγητο; Ναι. Απαιτεί εμβάθυνση; Ναι. Δυστυχώς πολλοί από μάς (περιλαμβάνω και τον εαυτό μου, όπως βλέπετε) παρασυρόμαστε μερικές φορές, άλλοι συχνότερα, άλλοι αραιότερα, από τις πιο εύκολες λύσεις και δεν κάνουμε τον κόπο να εμβαθύνουμε. Αυτή τη φορά αποφασίσαμε να εμβαθύνουμε, για το καλό του θεάτρου πιστεύουμε – αφού υπάρχουν και κορυφαίοι κριτικοί, όπως ο Χάζλιτ, που έγραψε ότι αν επρόκειτο να χαθούν όλες οι κωμωδίες του Σαίξπηρ και να διασωθεί μόνο μία, θα έπρεπε να είναι αυτή εδώ.
Θα αναφέρω και έναν τελευταίο παράγοντα ο οποίος συνέβαλε στην επιλογή μου: είναι η διαίσθηση, είναι η γοητεία που άσκησε το έργο επάνω μου από την πρώτη φορά που το διάβασα, εδώ και πολλά χρόνια, από τη μετάφραση του Στρατή Πασχάλη. Να λοιπόν που ήρθε η στιγμή να το ζωντανέψω, με την ομάδα μου και με τη νέα μου μετάφραση.

Το έργο φημίζεται για τη λεκτική του πολυπλοκότητα και τα λόγια παιχνίδια. Πώς αντιμετωπίσατε αυτή την πρόκληση στη σκηνική απόδοση, ώστε να παραμείνει κατανοητό και ζωντανό για το σύγχρονο κοινό;

Αυτό που ορθά ονομάζετε «λόγια παιγνίδια» – μερικές φορές απλά λογοπαίγνια – αρχίζουν από την πρώτη ατάκα του έργου. Ο Βασιλιάς της
Ναβάρρας (που δεν είναι άλλος από τον σύγχρονο του Σαίξπηρ μεγάλο Βασιλιά της Γαλλίας Ερρίκο 4ο , 1553-1610) απευθύνεται σε τρεις αυλικούς του, τους οποίους καλεί να κλειστούν μαζί στο παλάτι, μακριά από κάθε γυναικεία παρουσία, και με αυστηρή νηστεία και στέρηση ύπνου να αφοσιωθούν στη μελέτη της τέχνης της ζωής. Γιατί όλα αυτά; Ας πάρουμε μια γεύση από το πρωτότυπο:

Let fame, that all hunt after their lives,
live register’d upon our brazen tombs,
and then grace us in the disgrace of the death.

Υπογράμμισα τις λέξεις του λογοπαιγνίου: grace, disgrace. Θα πρέπει να βρεθεί ένας τρόπος να αποδοθεί το λογοπαίγνιο στα ελληνικά. Ο σημαντικότατος Βασίλης Ρώτας, χαλκέντερος μεταφραστής του συνόλου του έργου του Σαίξπηρ πριν και μετά από τα μισά του 20 ου αιώνα, μεταφράζει:

Η δόξα που όλοι ενόσω ζουν την κυνηγάν,
ας ζήσει μπρουντζοχάραχτη στα μνήματά μας,
χαρά υστερνή στα χέρια του άχαρου θανάτου.

Έχει το «χαρά» και το «άχαρος». Όμως, πρώτον η χαρά που ζητά ο Βασιλιάς δεν είναι «υστερνή», αλλά διαρκείας – για μια αιωνιότητα, το λέει αυτολεξεί παρακάτω. Δεύτερον, σχετικά με την πολύ ποιητική λέξη «μπρουντζοχάραχτη», παρατηρούμε ότι δεν είναι η δόξα που ζητά ο Βασιλιάς να είναι «μπρουντζοχάραχτη», αλλά τα ίδια τα μνήματα να είναι από μπρούντζο, ήτοι τα πιο ασάλευτα και απρόσβλητα από τον χρόνο που είναι δυνατόν να υπάρξουν. Τρίτον, ο θάνατος είναι άχαρος όχι διότι δεν περιέχει «χαρά» αλλά διότι δεν περιέχει καμμία χάρη. Με αυτές τις σκέψεις, και πάντοτε ευγνώμονες προς τον Βασίλη Ρώτα που μας άνοιξε τον δρόμο και σε πολλά σημεία παραμένει αξεπέραστος, μεταφράζουμε:

Η φήμη που όλοι στη ζωή την κυνηγούν
ας χαραχτεί στα μπρούτζινά μας μνήματα,
να μας γεμίζει χάρη στο άχαρο του θανάτου.

Η «χάρη» και το «άχαρο». Με τον ίδιο τρόπο σκύψαμε σε κάθε λόγιο παιγνίδι του συγγραφέα στο έργο και στηριζόμενοι στον τεράστιο πλούτο της ελληνικής γλώσσας, αναζητήσαμε τις πιο κατάλληλες αναλογίες που μπορέσαμε να βρούμε.

Μια ματιά και στον μεταφραστή του έργου του 2001-2002, και ποιητή Στρατή Πασχάλη, που η μετάφρασή του παίχθηκε την ίδια χρονιά από την Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου:

Η φήμη που όλοι μια ζωή την κυνηγούν,
ας μείνει χαραγμένη στα μπρούτζινά μας μνήματα,
κι ας μας λαμπρύνει μες στη νύχτα του θανάτου.

Δύο μόνο παρατηρήσεις: Υπάρχει μια ασσυμετρία μεταξύ πρώτου στίχου. Που περιέχει 12 συλλαβές, και δεύτερου που περιέχει 15 συλλαβές, στον δε τρίτο στίχο λείπει το λογοπαίγνιο «grace-disgrace».

Αλήθεια ποια ήταν η διεργασία που ακολουθήσατε από τον πρωτότυπο τίτλο του έργου μέχρι την τελική μορφή που του αποδώσατε, Έρωτος Έργα Έωλα; Πως λειτούργησε η μεταφραστική σας ικανότητα σε αυτό το έργο;

Στον τίτλο έπρεπε να έχουμε κάτι ποιητικό, εύηχο, περίτεχνο και όσο το δυνατόν πιο κοντά στην έννοια του πρωτοτύπου. Οι προηγούμενοι Έλληνες μεταφραστές αρκέστηκαν να παραμείνουν, από σεβασμό – όπως ελέχθη, στον τίτλο του Ρώτα: Αγάπης Αγώνας Άγονος. Ευρηματικό, πράγματι, αφού έχει τρία αρχικά Α, όπως ο Σαίξπηρ τρία αρχικά Λ: Love’s Labour’s Lost. Και μάλιστα ο Ρώτας επιτυγχάνει τρία όμοια αρχικά όχι μόνο το πρώτο γράμμα αλλά και το δεύτερο: «Αγ». Έγιναν τεράστιες συζητήσεις στην ομάδα: Αφού οι Γάλλοι δεν επέμειναν σε αυτό – δεν το κατάφεραν, θα πω εγώ – και έβαλαν Peines d’amour perdues / Χαμένοι κόποι του έρωτα, γιατί εμείς να επιμένουμε και να χάνουμε και χρόνο ψάχνοντας λύση; Κάναμε λοιπόν μια πρώτη στάση στο «Έρωτος Έργα Ατελέσφορα». Το «Έρωτος» το θεωρήσαμε, και εξακολουθούμε να το θεωρούμε, σίγουρο: η λέξη με την οποία μιλάει η σύγχρονη γλώσσα μας για το αγγλικό love είναι κατά πολύ περισσότερο έρωτας και κατά πολύ λιγότερο αγάπη. Το «Έργα» επίσης είναι σωστό για να αποδώσει το «Labour», και μένει το «Ατελέσφορα» (=χωρίς αποτέλεσμα),το οποίο αποδίδει το νόημα του έργου αλλά δεν αρχίζει από Ε! Ακολουθούν τα «Έρωτος Έργα Επιπόλαια» το οποίο στείλαμε και στο newsville, και πράγματι τα «έργα έρωτος» των τεσσάρων ερωτευμένων ανδρών του έργου (και θα έλεγα και των αντίστοιχων γυναικών) χαρακτηρίζονται από επιπολαιότητα.
Βρήκαμε μάλιστα και μια αρχαία αναφορά στον Λουκιανό ο οποίος μιλάει για «επιπόλαιο έρωτα». Παρ’ όλα αυτά, η λέξη «επιπόλαια» δεν μας ικανοποίησε απόλυτα, και προσπαθήσαμε να την αλλάξουμε με το «Έρωτος Έργα Ατελείωτα» – με τη διπλή έννοια της λέξης ατελείωτα, ήτοι αυτά που δεν έχουν ολοκληρωθεί, που είναι μισοτελειωμένα, αλλά και αυτά που δεν τελειώνουν ποτέ. Ξεφεύγαμε όμως αρκετά από το «Lost» του Σαίξπηρ. Και ξαφνικά ήρθε το «Έωλα» (χωρίς θεμέλια, φευγαλέα όπως ο αέρας – το «έωλα» και το «αίολον» του θεού του αέρα Αιόλου έχουν την ίδια ρίζα), το οποίο μας ικανοποίησε περισσότερο από όλα τα προηγούμενα. Θα επικρατήσει αυτός ο τίτλος έναντι του μέχρι τώρα Αγάπης Αγώνας Άγονος; Έχουμε ένα προηγούμενο από τη Δωδέκατη Νύχτα ή Αυτό που Επιθυμείτε – με το οποίο, το 2017, αλλάξαμε για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα το μέχρι τότε Δωδέκατη Νύχτα ή Αυτό που Θέλετε (Προτιμάτε, Προαιρείσθε κλπ.). Το Θέατρο Τέχνης έπαιξε το έργο αυτό το 2023 με το δικό μας «Επιθυμείτε» και όχι με τα προηγούμενα. Ασφαλώς δεν πρόκειται για σύμπτωση.

Το «Έρωτος Έργα Έωλα» έχει γνωρίσει διάφορες μοντέρνες προσεγγίσεις – από μουσικές διασκευές μέχρι κινηματογραφικά ύφη. Επηρεαστήκατε από κάποια προηγούμενη ανάγνωση του έργου ή επιλέξατε να κινηθείτε σε έναν εντελώς δικό σας σκηνικό και αισθητικό κόσμο;

Όλες αυτές οι διασκευές και ερμηνείες είναι πολύ ενδιαφέρουσες και είδα αρκετές από αυτές. Τις σέβομαι, καθώς και τους δημιουργούς τους. Σε ένα τέτοιο έργο όμως που είναι κατ’ εξοχήν «θέατρο λόγου» και όχι θέατρο μουσικής ή σκηνικών εφφέ, εγώ αποφάσισα να υποστηρίξω με τις μικρές μου δυνάμεις και με τους 18 ενθουσιώδεις ηθοποιούς της ομάδας μου, καθώς και με την καταξιωμένη σκηνογράφο μας Άντα Σωτηροπούλου, τη μορφή του έργου όπως το πρωτοπαρουσίασε ο Σαίξπηρ, ήτοι ως θέατρο λόγου. Εκεί που υπάρχει τραγούδι, θα το έχουμε, και είναι ιδιαίτερης σημασίας. Αλλά η τέχνη που πρυτανεύει στο έργο είναι η ποίηση και όχι η μουσική. Άλλωστε, για να το πλησιάσουμε στην εποχή του Σαίξπηρ, επιλέξαμε – με πρωτοπόρο την Άντα – πανάκριβα κοστούμια της εποχής του Σαίξπηρ και όχι μεταγενέστερα, και όχι βέβαια σημερινά. Πολλοί παίζουν Σαίξπηρ με σημερινά κοστούμια και σε ορισμένα έργα αυτό γίνεται πιο εύκολα από άλλα, με σκοπό υποθέτω να φέρουν τον Σαίξπηρ πιο κοντά μας. Εμείς θα ταξιδέψουμε τον θεατή κοντά στην εποχή του Σαίξπηρ, κάνοντάς τον όμως να νιώσει ότι τα προβλήματα που θέτει το έργο είναι τα ίδια και σήμερα.

Υπήρξαν δυσκολίες κατά τη διάρκεια των προβών; Ποιος ο ρόλος της επικοινωνίας των μελών της θεατρικής ομάδας στη διάρκεια των προβών στο τελικό αποτέλεσμα που θα απολαύσουμε στο θέατρο Comédie Royale Claude Volter;

Αν κατάλαβα καλά το ερώτημά σας, δεν είχαμε προβλήματα επικοινωνίας που να δυσκολεύουν το ανέβασμα του έργου αλλά μόνο κάποιους γόνιμους διαλόγους που εμπλούτισαν την εργασία μας. Το μόνο σημαντικό πρόβλημα ήταν η αποχώρηση πολύ σημαντικού ηθοποιού για λόγους τελείως ξένους προς το θέατρο. Είμαστε πάντοτε σε επικοινωνία μαζί του αλλά μας ζήτησε ο ίδιος να γίνει αντικατάσταση, η οποία ευτυχώς έγινε με λύση που βρέθηκε στο εσωτερικό της ομάδας.

Το έργο εστιάζει στη σύγκρουση ανάμεσα στη γνώση και τον έρωτα. Πώς μεταφέρατε αυτόν τον θεματικό άξονα επί σκηνής; Αναδείξατε με κάποιο τρόπο τον στοχαστικό του χαρακτήρα;

Το ίδιο το έργο αναδεικνύει από μόνο του τον στοχαστικό του χαρακτήρα, κυρίως στη μεγαλύτερη ατάκα του έργου, η οποία περιλαμβάνεται στην 4η πράξη και είναι η μεγαλύτερη ατάκα στο σύνολο του έργου του Σαίξπηρ. Έχω τη μεγάλη τιμή να παίζω ο ίδιος αυτή την ατάκα (ρόλος Μπιρόν). Και υπάρχουν και άλλα σημαντικά κομμάτια του έργου προς αυτή την κατεύθυνση. Για εμένα που είμαι ένας άνθρωπος του βιβλίου (με τις χιλιάδες τόμους που έχω μαζέψει στο σπίτι μου σε σημείο που να δυσκολεύομαι να κυκλοφορώ), το έργο αυτό με χτυπά κατακέφαλα. Πράγματι στο έργο βλέπουμε τον έρωτα και τη γνώση να αντιμάχονται. Εγώ θα έλεγα να θυμηθούμε τον δικό μας Ηράκλειτο, που είπε να μην ανησυχούμε για τα τεντωμένα δύο άκρα των χορδών της λύρας, διότι μόνο με αυτό το «τέντωμα» μπορεί να υπάρξει αρμονία.

Σκηνοθεσία και ερμηνεία: Για ακόμα μία φορά θα σας δούμε σε διπλό ρόλο, αυτό του σκηνοθέτη και ηθοποιού. Ιστορικά αλλά και πρακτικά μιλώντας πόσο ρίσκο μπορεί να βάλει αυτό το γεγονός στο τελικό θεατρικό αποτέλεσμα;

Δεν σας κρύβω ότι μου έλειψε η σκηνή, από το 2018 που ερμήνευσα τον Ταρτούφο. Όχι, δεν υπάρχει ασυμβίβαστο για κάποιον – εμένα στην
προκειμένη περίπτωση, να είναι σκηνοθέτης σε μια παράσταση και ταυτόχρονα ηθοποιός. Το μόνο που του λείπει είναι να βλέπει τους ηθοποιούς από τη μεριά της πλατείας – από το κέντρο, που είναι η θέση του σκηνοθέτη. Θα προτιμούσα να ρωτήσετε τους συνεργάτες μου αν τους δημιουργεί πρόβλημα το να με έχουν ως συνηθοποιό και ταυτόχρονα ως σκηνοθέτη. Δεν έχω αισθανθεί κάτι τέτοιο. Από την ιστορία του θεάτρου υπάρχουν πολλά παραδείγματα που συνηγορούν υπέρ της άποψής μου, και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Μάλιστα, μερικές φορές είναι και πλεονέκτημα να έχουν οι ηθοποιοί τον σκηνοθέτη δίπλα τους επί σκηνής, όταν ιδίως γνωρίζουν ότι ο ίδιος προέρχεται από τον χώρο της ηθοποιίας – όπως εγώ. Βεβαίως, χρειάζεται από την πλευρά του σκηνοθέτη η διακριτικότητα να μην προβάλλει προς τους ηθοποιούς επί σκηνής το βάρος του ρόλου του ως σκηνοθέτη, αλλά να φέρεται ως ένας απόλυτα ίσος με αυτούς.

Δεδομένου ότι οι γυναικείοι χαρακτήρες δείχνουν εξυπνάδα, αυτονομία και στρατηγική υπεροχή, επιλέξατε να δώσετε έμφαση σε κάποιον φεμινιστικό ή σύγχρονο κοινωνικό τόνο στη σκηνοθεσία σας; Αλήθεια πως έγινε η κατανομή των γυναικείων ρόλων σε αυτή τη θεατρική σας προσπάθεια;

Από τις πιο μοντέρνες πλευρές του έργου είναι ακριβώς το γεγονός ότι οι γυναίκες συμπεριφέρονται προς τους άνδρες ως ίσες προς ίσους – μπορεί και με «στρατηγική υπεροχή» – πού τη βρήκατε αυτή την επιτυχημένη λέξη; Οι σκηνικές μου οδηγίες είναι λίγες και γίνονται εύκολα αντιληπτές από γυναίκες του σήμερα: «δεν θα είστε γυναικούλες, αλλά γυναικείες προσωπικότητες».
Από αυτή την πλευρά το έργο μοιάζει με την περυσινή μας Λυσιστράτη και σίγουρα το παίξιμο της Λυσιστράτης βοήθησε. Μόνο που στο φετινό έργο ΟΛΕΣ οι γυναίκες είναι χειραφετημένες και όχι μόνο η Λυσιστράτη. Δεν έκανα κάποια ιδιαίτερη προσπάθεια για το μοίρασμα των γυναικείων ρόλων – ούτε και των ανδρικών. Εσείς θα τους δείτε όλους και θα μας πείτε αν κάναμε λάθη στη διανομή.

Τι συναισθήματα πιστεύτε πως θα πάρει ο θεατής μετά το πέσιμο της αυλαίας;

Είναι από τα έργα που ο θεατής νιώθει την ώθηση να γίνει καλύτερος. Επίσης παίρνει αρκετή ομορφιά και αυτή η ομορφιά είναι ωραίο εφόδιο ζωής. Το ότι θα περάσει μια ευχάριστη βραδιά, δεν το συζητούμε. Τέλος, κάναμε ό,τι μπορούσαμε και θα εξακολουθούμε να κάνουμε μέχρι το έργο (διότι μέχρι το άνοιγμα της αυλαίας της πρεμιέρας συνεχίζει να φτιάχνεται το έργο) για να μην κουράσουμε τον θεατή που οι χρονικές αντοχές του στη σημερινή εποχή είναι μικρότερες από ό,τι στην baroque εποχή του Σαίξπηρ.
Εάν τέλος ο θεατής φύγει με την ευγνωμοσύνη προς την ομάδα μας διότι του γνώρισε ένα έργο που άξιζε να γνωρίσει («πού ήταν αυτό το έργο μέχρι τώρα;»), τότε θα έχουμε σίγουρα πετύχει το σκοπό μας.