Η γλώσσα που απαγορεύτηκε: Το γαλλοβελγικό αίνιγμα των βαλλωνικών

Στο δημόσιο διάλογο γύρω από τις γλωσσικές μάχες του Βελγίου, κυρίαρχη θέση κατέχει η διένεξη μεταξύ φλαμανδόφωνων και γαλλόφωνων. Πίσω, όμως, από το κάδρο, υπάρχει μια τρίτη, ξεχασμένη γλώσσα: η βαλλωνική (Wallon). Μια ρομανική γλώσσα με ιστορία αιώνων, που σήμερα η UNESCO χαρακτηρίζει ως «οπωσδήποτε απειλούμενη». Κι όμως, κάποτε ήταν η lingua franca στη νότια Βελγική επικράτεια.

Η γλώσσα των «μικρών»

«C’ èst todi lès ptits qu’ on spotche!» – «πάντα οι μικροί την πληρώνουν». Η φράση αυτή, γραμμένη στα βαλλωνικά, μοιάζει πια συμβολική για μια γλώσσα που δε χώρεσε ποτέ πραγματικά στη «μεγάλη» αφήγηση του βελγικού κράτους. Ανάμεσα στη γαλλική και την ολλανδική γλωσσική διαμάχη, η βαλλωνική έμεινε στο περιθώριο. Και σήμερα, βρίσκεται ένα βήμα πριν από την εξαφάνιση.

Πρόκειται για μια ρομανική γλώσσα που εξελίχθηκε παράλληλα με τα γαλλικά, τα ιταλικά, τα ισπανικά και τα πικαρδικά, διαφοροποιούμενη από τα λατινικά ήδη από τον 10ο αιώνα. Αν και συχνά συγχέεται με τα γαλλικά, η βαλλωνική δεν είναι διάλεκτός τους: αναπτύχθηκε ανεξάρτητα και ανήκει στην οικογένεια των langues d’oïl, όπως και η γαλλική.

Από τη γλώσσα του λαού… στο στίγμα της αμορφωσιάς

Η βαλλωνική ήταν ευρέως διαδεδομένη μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν άρχισε σταδιακά να εγκαταλείπεται. Ένας από τους λόγους: η κοινωνική της υποτίμηση. Όπως εξηγεί ο γλωσσολόγος Μισέλ Φρανκάρ (Michel Francard), επίτιμος καθηγητής στο UCLouvain, η γλώσσα ταυτίστηκε με την αγραμματοσύνη, ακόμα και με τη χοντροκοπιά. Σταδιακά, έπαψε να μιλιέται στα σπίτια. Ο ίδιος την έμαθε μόνο κατά την ερευνητική του εργασία για τη διδακτορική του διατριβή.

Η εξάλειψη επιταχύνθηκε με την υποχρεωτική εκπαίδευση μετά το 1919, που βασίστηκε στην αποκλειστική χρήση της γαλλικής. Η βαλλωνική απαγορεύτηκε στα σχολεία – ακόμα και στις αυλές – ενώ οι δάσκαλοι πίεζαν τους γονείς να μην τη χρησιμοποιούν στο σπίτι. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η έλευση του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης και της μαζικής μετακίνησης επιτάχυνε την παρακμή.

Μια γλώσσα, πολλές μορφές

Η βαλλωνική έχει πολυφωνία διαλέκτων, οι οποίες καλύπτουν ολόκληρη τη νότια Βελγική επαρχία: από το Ναμύρ και τη Λιέγη, μέχρι τη Μπαστόν και το Νεσατό. Ο Φρανκάρ έμαθε την παραλλαγή της Μπαστόν, γνωστή και ως Wallo-Lorrain, που φέρει επιρροές από τη γλώσσα της Λωραίνης (Gaumais).

Ωστόσο, από το 1947, το Βέλγιο δεν διεξάγει γλωσσικές απογραφές, οπότε δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία για το πόσοι σήμερα μιλούν τη βαλλωνική. Εκτιμάται ότι μόνο το 10% των κατοίκων της Βαλλονίας γνωρίζει κάποια περιφερειακή γλώσσα, έστω σε βασικό επίπεδο.

Πού ήταν η πολιτική στήριξη;

Στην πολιτική διαδρομή του Βελγίου, η γλωσσική επιβίωση βρέθηκε στο επίκεντρο της φλαμανδικής διεκδίκησης. Το 1932 κατοχυρώθηκαν οι επίσημες γλωσσικές περιφέρειες και η φλαμανδική κίνησε τα νήματα για τη διεκδίκηση της ταυτότητάς της. Αντίθετα, το βαλλονικό κίνημα – που αναπτύχθηκε αργότερα – δεν επένδυσε στις περιφερειακές γλώσσες.

Ο λόγος; Την εποχή εκείνη, η Βαλλονία ήταν η βιομηχανική καρδιά του Βελγίου. Οι κοινωνικοί αγώνες στρέφονταν γύρω από τα εργασιακά και ταξικά δικαιώματα, κι εκεί η γαλλική γλώσσα – συνδεδεμένη με τον Διαφωτισμό και τα ανθρώπινα δικαιώματα – ήταν πιο «κατάλληλη».

Κρίσιμο σταυροδρόμι: μπορεί να σωθεί;

Η βαλλωνική αναγνωρίστηκε επίσημα ως γλώσσα πολιτιστικής κληρονομιάς το 1990. Πολλά δείχνουν ότι μπορεί να επιβιώσει – όχι όμως όπως ήταν παλιά. Οι ειδικοί διαπιστώνουν μια τάση προς τη σταθεροποίηση και τυποποίηση, κάτι που μπορεί να βοηθήσει στη διδασκαλία και διάδοσή της, παρά την απώλεια τοπικής διαφοροποίησης.

Το διαδίκτυο και τα σόσιαλ μίντια έχουν δώσει νέα ώθηση. Πλέον μπορεί κανείς να βρει online γλωσσάρια, γραμματικές, λογοτεχνικά κείμενα και άλλο υλικό. Όπως τονίζει ο Φρανκάρ, η ψηφιακή παρουσία προσφέρει ορατότητα σε γλώσσες που κάποτε αγνοούνταν.

Παρόλα αυτά, το μέλλον παραμένει επισφαλές. Η διαγενεακή μετάδοση έχει πρακτικά διακοπεί – ένα σημάδι που οι γλωσσολόγοι θεωρούν κρίσιμο για την επιβίωση κάθε γλώσσας.

Τι μπορεί να γίνει;

Ο Φρανκάρ προτείνει τη διδασκαλία της βαλλωνικής ως δεύτερης γλώσσας σε ειδικά σχολεία και την ανάδειξή της στον δημόσιο χώρο – με πινακίδες, ονόματα δρόμων και τουριστικά προϊόντα. Το 2023, 49 δήμοι της Βαλλονίας δήλωσαν συμμετοχή σε πρωτοβουλία της Ομοσπονδίας Βρυξελλών-Βαλλονίας για την ενίσχυση των περιφερειακών γλωσσών. Στη Λιέγη, τοποθετούνται πέτρινες πλάκες με βαλλωνικές παροιμίες στο ιστορικό κέντρο.

Όμως, τίποτα από αυτά δεν θα έχει αποτέλεσμα χωρίς τη βούληση της ίδιας της κοινωνίας. Όπως λέει χαρακτηριστικά ο καθηγητής:
«Η βαλλωνική μπορεί να σωθεί μόνο από τους ίδιους τους Βαλλόνους».

Ο Μισέλ Φρανκάρ ετοιμάζει την έκδοση του νέου του βιβλίου (στα γαλλικά), με τίτλο «200 βαλλονικές και βρυξελλιώτικες εκφράσεις για να απολαύσετε», σε συνεργασία με τον συγγραφέα Jean-Jacques De Gheyndt. Θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις De Boeck μέχρι το τέλος του χρόνου.