Η παράδοση των μαριονετών «à tringle» των Βρυξελλών πέρασε πλέον και επίσημα στο παγκόσμιο πάνθεον της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Η Unesco ανακοίνωσε στη Νέο Δελχί την εγγραφή της στο διεθνές της μητρώο, μια είδηση που γέμισε χαρά το Théâtre Royal de Toone, το ιστορικό θέατρο μαριονέτας που λειτουργεί αδιάλειπτα από το 1830.
Η επιτυχία αυτή είναι αποτέλεσμα της κοινής προσπάθειας του urban.brussels και του Théâtre Royal de Toone. Η υποψηφιότητα, που ξεκίνησε πριν από τέσσερα χρόνια, είχε στόχο να αναδείξει την ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα των Βρυξελλών: τις γλωσσικές της ιδιομορφίες, τον λαϊκό χαρακτήρα του θεάτρου και την προσήλωσή του στις αξίες της συμπερίληψης και της μη εμπορευματοποιημένης τέχνης.
Ένα θέατρο που γεννήθηκε από την ανάγκη
Η ιστορία της βελγικής μαριονέτας έχει ρίζες στον 16ο αιώνα, όταν ο βασιλιάς Φίλιππος Β΄ της Ισπανίας έκλεισε τα θέατρα της εποχής. Οι Βρυξελλιώτες, αποφασισμένοι να μην αφήσουν το θέαμα να χαθεί, αντικατέστησαν τους ηθοποιούς με ξύλινες φιγούρες – τις «poesjenellen» – και συνέχισαν κρυφά τις παραστάσεις τους σε διάφορες πόλεις της χώρας.
Από τους περιπλανώμενους ιταλικούς και κεντροευρωπαϊκούς θιάσους του 16ου και 17ου αιώνα, η μαριονέτα με τσίγκινη ράβδο πέρασε στο βελγικό κοινό, κουβαλώντας μαζί της στοιχεία της πολυπολιτισμικής ταυτότητας της πόλης. Στους αιώνες που ακολούθησαν, οι παραστάσεις έγιναν το «λαϊκό σχολείο» για έναν κόσμο συχνά αγράμματο, που μέσα από τις κούκλες γνώριζε έργα θεάτρου, όπερας και δημοφιλή μυθιστορήματα.
Το διαχρονικό σπίτι των μαριονετών
Αν και τον 19ο αιώνα η τέχνη αυτή άνθισε με πολλές διαφορετικές ομάδες, από το 1963 και μετά η καρδιά της χτυπά αποκλειστικά στο Théâtre Royal de Toone. Οι μαριονέτες κατασκευάζονται ακόμη στο μικρό ιδιωτικό εργαστήριο και η ιδιαίτερη τεχνική τους βασίζεται στην τσίγκινη ράβδο που διαπερνά το κεφάλι και επιτρέπει την κίνηση των μελών.
Η ομάδα των έξι χειριστών μένει πάντα κρυμμένη πίσω από το υπερυψωμένο castelet, ενώ ο κεντρικός μαριονετίστας – ο εκάστοτε «Toone» – δανείζει τη φωνή του σε όλους τους χαρακτήρες. Σήμερα το ρόλο κρατά ο Toone VIII (ο 94χρονος σήμερα José Géal), συνεχίζοντας την οικογενειακή παράδοση.
Το ρεπερτόριο παραμένει πιστό στο πνεύμα της «zwanze», της χαρακτηριστικής βρυξελλιώτικης αίσθησης του χιούμορ: παρωδίες, αυτοσχεδιασμοί και σατιρικές ιστορίες, σε μια γλώσσα που μπλέκει γαλλικά και φλαμανδικά.
Οι βελγικές παραδόσεις στην Unesco
Η νέα αυτή εγγραφή προστίθεται σε μια μακρά λίστα βελγικών πολιτιστικών θησαυρών που έχουν ήδη αναγνωριστεί από την Unesco: από το Καρναβάλι του Μπινς και το Ψάρεμα Γαρίδας με Άλογο στο Oostduinkerke, μέχρι τις παραδοσιακές πομπές και τις τοπικές γιορτές, ή την κουλτούρα της μπίρας και τις Echasses της Ναμύρ. Παράλληλα υπάρχουν και διακρατικές αναγνωρίσεις, όπως η γερακοθηρία, ο κυνηγετικός κώδωνας ή η κατασκευή πέτρινων τοίχων χωρίς κονίαμα.
Δεν λείπουν και περιπτώσεις με πιο περίπλοκη ιστορία, όπως το καρναβάλι του Άαλστ, το οποίο αποσύρθηκε από τη λίστα το 2019 μετά από διαμάχη για προσβλητικές απεικονίσεις.
Με την εγγραφή των μαριονετών, το Βέλγιο ενισχύει ακόμη περισσότερο την παρουσία του σε μια λίστα που δεν αναδεικνύει απλώς παραδόσεις, αλλά τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες συνεχίζουν, εξελίσσουν και προστατεύουν την πολιτιστική τους κληρονομιά.
Les marionnettes bruxelloises rejoignent la scène mondiale
La reconnaissance de l’Unesco consacre une tradition vivante et authentique
Les marionnettes à tringle de Bruxelles gagnent une visibilité internationale : l’Unesco vient d’inscrire cette pratique sur sa Liste représentative du patrimoine culturel immatériel de l’Humanité. Une victoire chaleureusement saluée par le Théâtre Royal de Toone, véritable gardien de ce savoir-faire depuis près de deux siècles.
Cette décision, annoncée à New Delhi, récompense un long travail mené par urban.brussels et le Toone, qui souhaitaient mettre en avant une facette essentielle de l’identité bruxelloise : un art populaire, inclusif, accessible à tous, où se rencontrent humour, tradition et invention.
Un héritage façonné par l’histoire
L’origine de cette forme théâtrale remonte aux temps où les scènes officielles avaient été réduites au silence. Les habitants de Bruxelles, attachés au spectacle vivant, ont alors choisi de raconter leurs histoires à travers de petites figurines de bois, manipulées grâce à une tige métallique. Cette technique, importée par des troupes itinérantes venues d’Italie et d’Europe centrale, s’est rapidement enracinée dans la ville.
Avec le temps, les marionnettes ont joué un rôle essentiel : elles permettaient aux adultes peu familiers de la lecture de découvrir les grands récits de l’époque, des tragédies aux opéras.
Le Toone, un théâtre unique
Aujourd’hui, l’art survit et se réinvente au Théâtre Royal de Toone, niché dans une impasse du centre-ville. Les marionnettes continuent d’être fabriquées à la main, et six manipulateurs donnent vie aux personnages depuis l’arrière d’un castelet surélevé. Le « Toone », maître de troupe et voix de toutes les marionnettes, se transmet son rôle de génération en génération. L’actuel Toone VIII perpétue cette tradition familiale avec humour et esprit bruxellois.
Une nouvelle ligne dans la longue histoire du patrimoine belge
Cette inscription rejoint une série déjà riche de traditions belges reconnues par l’Unesco : carnavals, processions, pratiques rurales, culture brassicole… et bien d’autres encore, parfois en collaboration avec d’autres pays. Elle rappelle aussi que la préservation d’un patrimoine ne va jamais sans débats, comme l’a montré le cas du carnaval d’Alost.
Avec la reconnaissance des marionnettes à tringle, Bruxelles voit sa culture populaire mise en lumière à l’échelle internationale — une manière de célébrer un art vivant, qui continue de rassembler générations, langues et identités.