Η παραπληροφόρηση δεν είναι απλώς μια λέξη-μόδα της εποχής μας· είναι ένα φαινόμενο που απειλεί την ίδια τη δημοκρατία και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα. Με το βιβλίο της «Fake news: τι κάνει η Ευρώπη;», το οποίο κυκλοφορεί στα ελληνικά και στα γαλλικά, η Κλημεντίνη Διακομανώλη εξετάζει το φαινόμενο σε βάθος, φωτίζοντας τόσο την ιστορική του διάσταση όσο και τις σύγχρονες προκλήσεις που δημιουργεί το ψηφιακό περιβάλλον.
Με την ευκαιρία της παρουσίασης του βιβλίου που θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 8 Οκτωβρίου 2025, στις 19:00, στην Αίθουσα Εκδηλώσεων της Μόνιμης Ελληνικής Αντιπροσωπείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σε συνεργασία με την οργάνωση Άλληλον, συνομιλούμε σήμερα, με την έμπειρη σε ευρωπαϊκά θέματα και θέματα επικοινωνίας, συγγραφέα Κλημεντίνη Διακομανώλη.
Μιλάμε μαζί της για τις απειλές, τις λύσεις και τα μαθήματα που μπορεί να μας δώσει η Ευρώπη σε αυτή την κρίσιμη μάχη.
Κυρία Διακομανώλη, στο βιβλίο σας «Fake news: τι κάνει η Ευρώπη;» αντλούμε από την ανάγνωση μας πολύτιμες πληροφορίες για την παραπληροφόρηση κυρίως στην ευρωπαϊκή της διάσταση. Βλέπετε διαφορές ανάμεσα στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. όσον αφορά την ανθεκτικότητα των πολιτών απέναντι στα fake news;
Σαφώς και υπάρχουν πολλές διαφορές μεταξύ των Κρατών μελών, όσον αφορά την ανθεκτικότητα των ευρωπαϊκών κοινωνιών, όπως εξάλλου δείχνουν και οι σχετικές έρευνες. Είναι φυσικό οι βαλτικές χώρες και όσες χώρες γειτονεύουν με τη Ρωσία να υφίστανται μεγαλύτερες επιθέσεις μέσα από οργανωμένες και στοχευμένες καμπάνιες παραπληροφόρησης από ξένους παράγοντες. Οι χώρες αυτές έχουν αναπτύξει πλέον θεσμικά όργανα και ευέλικτες δομές που εντοπίζουν, αναλύουν και αντιμετωπίζουν -εκεί και όπου χρειάζεται – τα ψευδή ή παραπλανητικά μυθεύματα. Δεν είναι τυχαίο ότι στις σκανδιναβικές και βαλτικές χώρες διδάσκεται από το δημοτικό ο «ψηφιακός εγγραματισμός», που είναι ένας μάλλον μη δόκιμος όρος για την απόδοση στα ελληνικά του media literacy, δηλαδή η εξοικείωση με τον τρόπο που πρέπει κανείς να ενημερώνεται -ηλεκτρονικά ή συμβατικά- χρησιμοποιώντας την κριτική του σκέψη και αποφεύγοντας να πέσει θύμα παραπληροφόρησης. Άλλες χώρες, όπως π.χ. η Γαλλία έχουν δημιουργήσει δυναμικές υπηρεσίες (VIGINUM) που ασχολούνται στρατηγικά και με εξελιγμένα τεχνολογικά εργαλεία και έρευνες με το θέμα αυτό. Ομοίως και σε πολλές χώρες της κεντρικής Ευρώπης, όπως η Σλοβακία, υπάρχουν τέτοιες ομάδες και εκτός των δημοσίων φορέων.
Επιπλέον, υπάρχουν και μηχανισμοί -κρατικοί και ιδιωτικοί, όπως πχ οι «ελεγκτές γεγονότων», δηλαδή οι fact checkers, που λειτουργούν συντονισμένα και συνεχώς εξελίσσονται στη μάχη για την ασφαλή ενημέρωση των πολιτών. Γιατί αυτοί είναι οι όροι που πλέον κυριαρχούν, καθώς έχουμε απομακρυνθεί από τον όρο fake news, ο οποίος θεωρείται ελλιπής σε σχέση με την εξέλιξη του φαινομένου.
Τα fake news συχνά αγγίζουν πολύ προσωπικά θέματα, όπως την υγεία ή την ασφάλεια. Θεωρείτε ότι υπάρχουν συγκεκριμένοι τομείς όπου η παραπληροφόρηση είναι πιο επικίνδυνη;
Μου δίνετε την ευκαιρία να διευκρινίσω πως λειτουργεί η παραπληροφόρηση στις σημερινές κοινωνίες, στις οποίες κυριαρχεί η ενημέρωση μέσω τεχνολογίας και μέσων κοινωνικής δικτύωσης: η κύρια μορφή παραπληροφόρησης είναι η περίφημη FIMI (Foreign Information Manipulation and Interference, κατά περίεργη σύμπτωση όρος που φέρνει στο μυαλό την θέα Φήμη της αρχαιότητας, τυχαίο;). Η FIMI στοχεύει στο να αποπροσανατολίσει την κοινή γνώμη μιας χώρας, να θολώσει το οικοσύστημα της ενημέρωσης δημιουργώντας αμφιβολία για το τι είναι αληθές και τι ψευδές. Συνήθως, λοιπόν, οι λεγόμενοι «κακόβουλοι παράγοντες» εκμεταλλεύονται θέματα που άπτονται εθνικών ευαισθησιών (πχ υγεία, μετανάστευση, τιμές ενέργειας, κλιματολογική αλλαγή, ή και θέματα εθνικής ταυτότητας και ασφάλειας) για να διαχύσουν σχετικά κατασκευασμένα «αφηγήματα» (απόλυτα ή εν μέρει ψευδή) που δημιουργούν φόβο, θυμό η αμφιβολία. Έτσι διαβρώνεται σταδιακά η εμπιστοσύνη των πολιτών προς π.χ. την επιστήμη αλλά και γενικά σε σχέση με όλους τους θεσμούς της πολιτείας και της κοινωνίας, με πρώτο θύμα της διάχυτης δυσπιστίας την ίδια τη Δημοκρατία. Και αυτός είναι ο μεγάλος κίνδυνος: η γενικευμένη δυσπιστία, απαξίωση και εν τέλει απάθεια, που εύκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι θίγει και καταστρέφει τον ίδιο τον κοινωνικό ιστό με συνέπειες μόνο αρνητικές. Έτσι λειτουργεί η παραπληροφόρηση πλέον.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η γεωπολιτική κρίση στη Μέση Ανατολή έφεραν στο προσκήνιο καινούργιες μορφές προπαγάνδας. Πόσο αποτελεσματική είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση στην αντιμετώπιση της ξένης επιρροής;
Υπάρχουν πολλοί και εξελιγμένοι μηχανισμοί αυτή τη στιγμή και δυναμική συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών στον τομέα της ξένης επιρροής, δεδομένου ότι η παραπληροφόρηση δεν έχει σύνορα. Για παράδειγμα, ένα παραπλανητικό αφήγημα μπορεί να πρωτοεμφανιστεί στη Λετονία, αλλά σε λίγες ώρες να γίνει «είδηση» στην Ελλάδα.
Υπάρχει, λοιπόν, σε ευρωπαϊκό επίπεδο πλατφόρμα εσωτερικής επικοινωνίας μεταξύ των κρατών μελών, όπου γίνεται ανταλλαγή πληροφοριών σε πραγματικό χρόνο (RAS -Rapid Alert System) σε περίπτωση ανίχνευσης παραπλανητικών ειδήσεων. Το ίδιο συμβαίνει και στις περίπτωση εκλογικών αναμετρήσεων, δεδομένου ότι -δυστυχώς- σε όλες σχεδόν τις πρόσφατες εκλογικές διαδικασίες παρατηρούμε όλο και εντονότερα φαινόμενα στοχευμένων εκστρατειών παραπληροφόρησης και πέραν των ευρωπαϊκών συνόρων, όπως π.χ. στη Ρουμανία με αποδεδειγμένη εκστρατεία επηρεασμού των εκλογέων από το TikTok, στην Πολωνία, στη Μολδαβία και τώρα στην Τσεχία. Σχετικά στοιχεία μπορεί να βρει κανείς και να ενημερώνεται σχετικά στην ευρωπαϊκή βάση δεδομένων και ψευδών μυθευμάτων που έχει δημιουργήσει η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης, εδώ και αρκετά χρόνια.
Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να συμβάλει τόσο στην καταπολέμηση όσο και στη διάδοση της παραπληροφόρησης. Πώς βλέπετε αυτή τη διπλή όψη της ΤΝ γνωρίζοντας ότι αυτή τη στιγμή δεν έχει ακόμα ορισθεί, σε ξεκάθαρους κανόνες χρήσης, το πλαίσιο της;
Και η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα νόμισμα με δύο (τουλάχιστον) όψεις. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι αφενός προσφέρει πιο εξελιγμένα εργαλεία εντοπισμού της παραπληροφόρησης, αφετέρου, όμως, διευκολύνει στον ύψιστο βαθμό την παραγωγή φαλκιδευμένου περιεχομένου και μάλιστα δωρεάν, γρήγορα και εύκολα. Πρόσφατα κυκλοφόρησε βίντεο με τον Πρόεδρο Τραμπ να χορεύει ποντιακούς χορούς. Εξωφρενικό μεν, αλλά φοβάμαι ότι κάποιοι θα το πιστέψουν.
Στην Ελλάδα, τα στοιχεία δείχνουν ιδιαίτερη ευαλωτότητα του πληθυσμού απέναντι στις θεωρίες συνωμοσίας και στα fake news. Πού πιστεύετε ότι οφείλεται αυτό και τι θα μπορούσε να γίνει για να περιοριστεί γνωρίζοντας το σημερινό ελληνικό μιντιακό σύστημα;
Όντως, πρόσφατα πανευρωπαϊκά στατιστικά στοιχεία έχουν δείξει, δυστυχώς, ότι στην Ελλάδα παρατηρείται μεγαλύτερη ευαλωτότητα του πληθυσμού σε θεωρίες συνωμοσίας και ψευδείς ειδήσεις. Οι ρίζες αυτού του φαινομένου μπορούν να αναζητηθούν, κατά την γνώμη μου, στην διαχρονική δυσπιστία, τόσο στο τοπίο όσο και στους ανθρώπινους παράγοντες του τομέα της ενημέρωσης τις τελευταίες δεκαετίες αλλά και στη γενικότερη δυσπιστία απέναντι στο πολιτικό σύστημα. Αυτός είναι πάγια ένας παράγοντας που στρέφει τους ανθρώπους προς την κατεύθυνση των θεωριών συνομωσίας: κατά τους νευροεπιστήμονες είναι πιο εύκολο για τον ανθρώπινο εγκέφαλο να αναζητήσει ευθύνες σε σκοτεινές και αδιαφανείς ατραπούς, όταν αισθάνεται φόβο, θυμό ή αμφιβολία, παρά να ενεργοποιήσει τη λογική και την κριτική σκέψη.
Συνεπώς, χρειάζεται μια «ολιστική» προσέγγιση για να διεγείρουμε τα υγιή αντανακλαστικά: μια συνεκτική στρατηγική ενημέρωσης όλων των στρωμάτων της κοινωνίας, από τα σχολεία μέχρι τις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού όπως πχ τους πιο ηλικιωμένους ανθρώπους που τείνουν να πιστεύουν οτιδήποτε είναι γραπτό. Μόνο έτσι θα καταφέρουμε να αντισταθούμε στην ισοπεδωτική επίθεση της παραπληροφόρησης που θίγει πάνω από όλα τη Δημοκρατία.
Υπάρχει σήμερα ένα σαφές κανονιστικό πλαίσιο και συγκεκριμένες οδηγίες από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή προς τα κράτη-μέλη για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης; Και πώς εφαρμόζεται στην πράξη;
Υπάρχει πρόσφατη και στοχευμένη ευρωπαϊκή νομοθεσία, όπως η Πράξη Ψηφιακών Υπηρεσιών (Digital Services Act) καθώς και ο Κώδικας δεοντολογίας (Code of Conduct), τον οποίο έχουν συνυπογράψει οι περισσότερες και μεγαλύτερες ψηφιακές πλατφόρμες από το 2018. Πρόκειται για ένα μοναδικό νομοθέτημα που τις υποχρεώνει να ασκούν οι ίδιες σε ένα μέτρο έλεγχο στις αναρτήσεις που φιλοξενούν καταργώντας για παράδειγμα ψεύτικους λογαριασμούς, η κατεβάζοντας αναρτήσεις με βίαιο, ρατσιστικό ή παιδοφιλικό περιεχόμενο.
Είναι σημαντικά βήματα αυτά, αν και όχι τα μόνα, χωρίς να μπορούμε να υποστηρίξομε ότι έχουμε φτάσει στο επιθυμητό επίπεδο. Ελπίζω αυτή η λειτουργία να συνεχίσει τουλάχιστον σε αυτό το επίπεδο αυτό-ελέγχου παρά το αντίθετο κλίμα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.
Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι οι πλατφόρμες, ως επιχειρηματικά μοντέλα που είναι με σκοπό το εμπορικό κέρδος, έχουν όφελος εάν πείσουν τους χρήστες τους ότι υποβάλλονται σε κριτήρια ποιότητας, έστω και μερικής εφαρμογής, όπως συμβαίνει τώρα.
Συμπληρωματικά, επίσης σε αυτό το χώρο, δρουν και οι ελεγκτές γεγονότων που ασκούν την απαραίτητη έρευνα στους εκάστοτε ισχυρισμούς και μυθεύματα, τους οποίους φιλοξενούν οι ψηφιακές πλατφόρμες αλλά και άλλες πανευρωπαϊκές πλατφόρμες συνεργασίας, όπως το EDMO (European Digital Media Observatory) που πολύ δυναμικά δημιουργεί συνέργειες μεταξύ των fact checkers σε πραγματικό χρόνο.
Η συνεχής έκθεση σε fake news και παραπληροφόρηση μπορεί να οδηγήσει τους πολίτες στην αδιαφορία απέναντι στην ενημέρωση; Με ποιον πρακτικό τρόπο μπορούμε να καλλιεργήσουμε αντιστάσεις και να αντιδράσουμε σε αυτό το φαινόμενο;
Κανόνας νούμερο ένα: επιλέγω πως και από ποιόν θα ενημερώνομαι. Είναι ευθύνη μας ως πολίτες αλλά και ως άνθρωποι. ‘Όπως φροντίζουμε να ταΐζουμε τον οργανισμό μας με υγιή τροφή με τον ίδιο επιλεκτικό τρόπο πρέπει να τροφοδοτούμε και την ενημέρωση μας. Όταν κανείς επαφίεται να ενημερώνεται από σύντομα βίντεο μιας εμπορικής πλατφόρμας που κατακλύζεται από διαφημίσεις το πιο πιθανό είναι ότι ανοίγει την πόρτα σε ειδήσεις-σκουπίδια (trash news). Και εκεί μπορεί να παίξει ρόλο διαπαιδαγώγησης και ο γονιός (εφόσον έχει σωστά ενημερωθεί και ο ίδιος) και το σχολείο. Σε τελική ανάλυση, όλοι εμείς οι πολίτες που καταναλώνουμε πληροφόρηση, έχουμε την ελευθερία να αποχωρήσουμε από ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης, εάν διαπιστώσουμε ότι αυτό δε σέβεται βασικούς κανόνες ποιότητας της πληροφορίας και ελέγχου του τοξικού περιεχομένου.
Ως συγγραφέας, αλλά και ως άνθρωπος με βαθιά εμπειρία στην ευρωπαϊκή επικοινωνία, ποιο μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στους νέους δημοσιογράφους που ξεκινούν σήμερα την καριέρα τους;
Θα ήθελα να είμαι αισιόδοξη αλλά ο μόνος τρόπος που βλέπω να είναι ικανός να αντισταθεί στις σαρωτικές αλλαγές που φέρνει στο τοπίο της παγκόσμιας πληροφόρησης και η τεχνητή Νοημοσύνη – πέραν των άλλων- είναι μια ολιστική προσέγγιση, και αυτό ισχύει και για τους πολίτες αλλά και για τους επαγγελματίες της ενημέρωσης: χρειάζονται νομοθετικά εργαλεία, όπως ο Κώδικας Ψηφιακών Υπηρεσιών που ισχύει πλέον σε όλη την Ε.Ε., χρειάζεται η συνεργασία με τις πλατφόρμες, χρειάζονται οι ελεγκτές γεγονότων και η ανεξάρτητη δημοσιογραφία, χρειάζεται ο ψηφιακός εγγραματισμός, δηλαδή η σχετική ενημέρωση όλων μας για τους κινδύνους που κρύβει η ανεξέλεγκτη κατανάλωση πληροφορίας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όσο για τους νέους δημοσιογράφους ισχύει η διαχρονική αρχή: διασταυρώνω τις πηγές μου και ενεργοποιώ την κριτική μου σκέψη.
Η παρουσίαση του βιβλίου της Κλημεντίνης Διακομανώλη, με τίτλο Fake news: τι κάνει η Ευρώπη; (Ελευθερία, Δημοκρατία, Εκλογές), θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 8 Οκτωβρίου 2025, στις 19:00, στην Αίθουσα Εκδηλώσεων της Μόνιμης Ελληνικής Αντιπροσωπείας στην Ε.Ε. (19-21 rue Jacques De Lalaing, 1040 Βρυξέλλες), σε συνεργασία με την οργάνωση Άλληλον. Αναλυτικά, εδώ.
Klimentini Diakomanoli: C’est notre responsabilité, en tant que citoyens, de choisir comment et par qui nous nous informons.
La désinformation n’est pas simplement un mot à la mode de notre époque ; c’est un phénomène qui menace directement la démocratie et la manière dont nous percevons la réalité.
Dans son ouvrage « Fake news : que fait l’Europe ? », publié en grec et en français, Klimentini Diakomanoili explore en profondeur ce phénomène, en mettant en lumière à la fois ses racines historiques et les défis contemporains qu’impose l’environnement numérique.
À l’occasion de la présentation du livre, qui aura lieu le mercredi 8 octobre 2025 à 19h00, dans la salle des événements de la Représentation permanente de la Grèce auprès de l’Union européenne, en collaboration avec l’organisation Allilón, nous nous entretenons aujourd’hui avec l’auteure — spécialiste reconnue des affaires européennes et de la communication institutionnelle.
Avec elle, nous évoquons les menaces, les solutions et les leçons que l’Europe peut offrir dans cette lutte cruciale contre la désinformation.
Madame Diakomanoli, dans votre livre « Fake news : que fait l’Europe ? », vous analysez en profondeur la désinformation, notamment sous son angle européen.
Voyez-vous des différences entre les États membres de l’Union européenne quant à la résilience des citoyens face aux fake news ?
Il existe en effet de nombreuses différences entre les États membres en ce qui concerne la résilience des sociétés européennes — comme le montrent d’ailleurs plusieurs études. Il est naturel que les pays baltes et ceux qui partagent une frontière avec la Russie soient davantage exposés à des attaques provenant de campagnes de désinformation organisées et ciblées par des acteurs étrangers. Ces pays ont désormais mis en place des structures institutionnelles et des mécanismes flexibles capables d’identifier, d’analyser et, lorsque cela s’avère nécessaire, de contrer les récits trompeurs ou mensongers.
Il n’est pas anodin que dans les pays scandinaves et baltes, l’éducation aux médias (media literacy) soit enseignée dès l’école primaire. Ce terme, difficile à traduire en grec, désigne la capacité à comprendre comment s’informer — qu’il s’agisse de sources numériques ou traditionnelles — en mobilisant son esprit critique pour éviter de tomber dans le piège de la désinformation.
D’autres pays, comme la France, ont créé des structures spécialisées et performantes, telles que VIGINUM, qui s’attaquent stratégiquement à ce problème à l’aide d’outils technologiques avancés et d’analyses approfondies.
De même, dans plusieurs pays d’Europe centrale, comme la Slovaquie, on retrouve des équipes similaires, souvent actives en dehors du cadre strictement public.
Par ailleurs, il existe aussi des mécanismes — publics et privés — tels que les fact-checkers (vérificateurs de faits), qui travaillent de manière coordonnée et ne cessent d’évoluer dans leur combat pour une information fiable. C’est d’ailleurs la raison pour laquelle les termes « fake news » tendent à être remplacés aujourd’hui par des expressions plus précises, qui reflètent mieux la complexité du phénomène.
Les fake news touchent souvent à des sujets très personnels, comme la santé ou la sécurité. Selon vous, existe-t-il des domaines où la désinformation est particulièrement dangereuse ?
Vous me donnez l’occasion de préciser comment fonctionne aujourd’hui la désinformation dans nos sociétés dominées par la technologie et les réseaux sociaux. La principale forme qu’elle prend désormais est celle qu’on appelle FIMI (Foreign Information Manipulation and Interference — Manipulation et interférence étrangères de l’information).
Par une curieuse coïncidence, cet acronyme rappelle le mot grec phimè, la renommée, ce qui n’est peut-être pas anodin.
La FIMI vise à désorienter l’opinion publique d’un pays et à brouiller l’écosystème de l’information en semant le doute sur ce qui est vrai et ce qui est faux. Les « acteurs malveillants » exploitent généralement des sujets sensibles : la santé, la migration, le coût de l’énergie, le changement climatique, ou encore les questions d’identité nationale et de sécurité.
Ils diffusent des récits fabriqués — totalement ou partiellement faux — qui attisent la peur, la colère ou l’incertitude. Peu à peu, cela érosionne la confiance des citoyens dans la science, dans les institutions publiques et, finalement, dans la démocratie elle-même. C’est là le danger majeur : la méfiance généralisée, la dévalorisation du débat public et, à terme, l’apathie collective.
Et c’est précisément ainsi que la désinformation agit aujourd’hui — insidieusement, en sapant les fondements mêmes du lien social.
La guerre en Ukraine et la crise géopolitique au Moyen-Orient ont mis en lumière de nouvelles formes de propagande.
L’Union européenne est-elle réellement efficace pour contrer l’influence étrangère ?
Il existe aujourd’hui de nombreux mécanismes sophistiqués et une coopération renforcée entre les États membres dans la lutte contre l’influence étrangère, car la désinformation n’a évidemment pas de frontières.
Un récit trompeur peut apparaître en Lettonie et devenir, en quelques heures, une « information » relayée en Grèce.
C’est pourquoi l’Union européenne a mis en place une plateforme de communication interne entre les États membres, permettant l’échange d’informations en temps réel — le RAS (Rapid Alert System) — lorsqu’une désinformation est détectée.
Un système similaire est activé lors des périodes électorales, puisque nous observons désormais presque systématiquement des campagnes de manipulation ciblées pendant les scrutins, parfois même au-delà des frontières européennes.
On a ainsi constaté des tentatives d’influence électorale via TikTok en Roumanie, ou encore des cas documentés en Pologne, en Moldavie et, plus récemment, en République tchèque.
Toutes ces données sont consultables dans la base européenne de désinformation, mise en place depuis plusieurs années par le Service européen pour l’action extérieure (SEAE), qui recense et analyse les récits mensongers d’origine étrangère.
L’intelligence artificielle peut à la fois contribuer à combattre la désinformation et à la propager.
Comment percevez-vous cette double facette de l’IA, sachant que son cadre d’utilisation n’est pas encore clairement défini ?
L’intelligence artificielle est, sans aucun doute, une arme à double tranchant. D’un côté, elle fournit des outils de plus en plus performants pour détecter la désinformation et repérer rapidement les contenus manipulés.
De l’autre, elle facilite de manière spectaculaire la production de contenus falsifiés — gratuitement, rapidement et sans compétences particulières. On a vu récemment circuler une vidéo où l’on voyait l’ancien président Donald Trump danser des danses pontiques…C’est absurde, bien sûr, mais il est à craindre que certaines personnes y croient.
C’est toute la difficulté de cette technologie : elle ouvre des possibilités formidables d’analyse et de vérification, tout en abaissant les barrières techniques pour ceux qui veulent fabriquer des fausses images, des fausses vidéos ou des fausses voix. Le défi, désormais, est de trouver un équilibre entre innovation et régulation, afin que l’IA serve la vérité — et non la tromperie.
Les données récentes montrent qu’en Grèce, la population semble particulièrement vulnérable face aux théories du complot et aux fake news. À quoi attribuez-vous cette fragilité, et que pourrait-on faire pour y remédier dans le contexte médiatique actuel du pays ?
En effet, selon les statistiques européennes les plus récentes, la Grèce se distingue malheureusement par une plus grande vulnérabilité de sa population aux théories du complot et aux fausses informations.
À mon sens, les causes sont profondes et historiques : une méfiance enracinée à l’égard des médias et de leurs acteurs, mais aussi une désillusion persistante envers le système politique.
Ce climat de défiance pousse naturellement les citoyens à chercher des explications dans des récits obscurs ou complotistes.
Les neurosciences nous apprennent d’ailleurs qu’un cerveau humain en proie à la peur, à la colère ou au doute, aura tendance à se tourner vers ces récits plutôt que de mobiliser sa pensée critique.
Pour y faire face, il faut une approche globale et cohérente : une stratégie d’éducation et d’information qui touche tous les niveaux de la société, des écoles jusqu’aux groupes les plus vulnérables, notamment les personnes âgées, souvent enclines à croire tout ce qui est écrit.
C’est seulement ainsi que nous pourrons renforcer nos réflexes démocratiques et résister à cette vague dévastatrice de désinformation qui menace avant tout la démocratie elle-même.
Existe-t-il aujourd’hui un cadre réglementaire clair et des directives précises de la Commission européenne à destination des États membres pour lutter contre la désinformation ? Et comment cela s’applique-t-il concrètement ?
Oui, il existe désormais un cadre législatif européen solide et ciblé, notamment avec le Digital Services Act (DSA), ainsi que le Code de conduite sur la désinformation, signé dès 2018 par les principales plateformes numériques.
Ce dispositif est unique au monde : il oblige les plateformes à exercer un certain contrôle sur les contenus qu’elles hébergent, en supprimant par exemple les faux comptes ou en retirant les publications violentes, racistes ou pédopornographiques.
Ce sont des avancées importantes, même si le chemin reste long avant d’atteindre le niveau de protection souhaité. J’espère que cette logique d’auto-régulation responsable se maintiendra, malgré les tendances opposées que l’on observe de l’autre côté de l’Atlantique.
Il ne faut pas oublier que ces plateformes sont avant tout des modèles économiques à but lucratif : elles ont donc intérêt à convaincre leurs utilisateurs qu’elles respectent certains critères de qualité et de transparence, même partiellement.
En parallèle, des réseaux européens de vérificateurs de faits (fact-checkers) jouent un rôle essentiel en enquêtant sur les récits douteux qui circulent en ligne.
Des structures comme l’Observatoire européen des médias numériques (EDMO) favorisent la coopération entre ces acteurs dans toute l’Europe, en temps réel, pour renforcer la résilience informationnelle de nos sociétés.
L’exposition continue aux fake news et à la désinformation peut-elle conduire les citoyens à l’indifférence face à l’information ? Et comment pouvons-nous, concrètement, développer des réflexes de résistance ?
Le premier réflexe, c’est de choisir consciemment nos sources d’information. C’est une responsabilité citoyenne autant qu’humaine. De la même manière que nous faisons attention à ce que nous mangeons, nous devons apprendre à nourrir notre esprit avec une information saine et vérifiée. Si nous nous contentons de vidéos brèves issues de plateformes commerciales saturées de publicité, nous ouvrons la porte à des « déchets informationnels » (trash news). C’est là que le rôle de l’éducation et des parents devient crucial : ils doivent être formés à leur tour pour pouvoir guider les plus jeunes vers une consommation médiatique critique.
Enfin, n’oublions pas que nous gardons toujours la liberté de quitter un réseau social qui ne respecte pas les principes élémentaires de qualité, de transparence et de vérification.
Résister à la désinformation, c’est avant tout un acte de lucidité et de choix individuel — la base même d’une démocratie vivante.
Quel message souhaiteriez-vous adresser aux jeunes journalistes européens qui débutent aujourd’hui dans un environnement saturé d’informations, de rumeurs et de pressions numériques ?
Je leur dirais avant tout : n’ayez pas peur. Le journalisme, dans son essence, reste un acte de courage et de vérité. Même à l’ère des algorithmes et des plateformes, le rôle du journaliste demeure irremplaçable : vérifier, contextualiser, donner du sens. Les jeunes journalistes doivent refuser la tentation du « tout, tout de suite ». L’information rapide n’est pas nécessairement l’information vraie. Il faut prendre le temps de comprendre avant de raconter, croiser les sources, questionner les évidences. Je crois profondément que le journalisme ne disparaîtra pas — il évoluera. Et cette évolution dépendra de ceux qui croient encore que la vérité, la rigueur et l’honnêteté intellectuelle valent plus que les clics ou les vues.
C’est à eux que revient la tâche de reconstruire la confiance entre les médias et les citoyens. Une mission exigeante, mais essentielle pour la survie même de nos démocraties.
—————————————————————————-
La présentation du livre de Klimentini Diakomanoili, intitulé Fake news : que fait l’Europe ? (Liberté, Démocratie, Élections), aura lieu le mercredi 8 octobre 2025, à 19h00, dans la salle des événements de la Représentation permanente de la Grèce auprès de l’Union européenne (19-21 rue Jacques De Lalaing, 1040 Bruxelles), en collaboration avec l’organisation Allilón.