Οι φώκιες έχουν επιστρέψει δυναμικά στις ακτές του Βελγίου. Πλέον, η εικόνα ζώων να ξεκουράζονται στην άμμο δεν θεωρείται εξαίρεση, αλλά μέρος της καθημερινότητας σε ορισμένες παραλίες. Μια εξέλιξη που, πριν από λίγες δεκαετίες, θα φάνταζε αδιανόητη, μετά από χρόνια υπεραλίευσης, ρύπανσης και ανεξέλεγκτου κυνηγιού. Ωστόσο, πίσω από αυτή την ενθαρρυντική εικόνα, η πραγματικότητα της Βόρειας Θάλασσας παραμένει σύνθετη και γεμάτη προκλήσεις.
Η φώκια του λιμανιού και η γκρίζα φώκια είχαν σχεδόν εξαφανιστεί από τα βελγικά ύδατα στα μέσα του 20ού αιώνα. Η σταδιακή ανάκαμψη ξεκίνησε μόνο όταν θεσπίστηκαν αυστηρά νομικά πλαίσια προστασίας, δημιουργήθηκαν κέντρα περίθαλψης και βελτιώθηκε η ποιότητα των θαλάσσιων υδάτων. Σήμερα, οι αυξανόμενοι πληθυσμοί έχουν οδηγήσει ακόμη και στο προσωρινό κλείσιμο τμημάτων παραλιών, σε συστηματικές περιπολίες από την ομάδα NorthSealTeam και σε καμπάνιες ενημέρωσης που καλούν το κοινό να κρατά αποστάσεις.
Παρά την πρόοδο, η θνησιμότητα παραμένει υψηλή. Μεταξύ 2005 και 2020 καταγράφηκαν 374 νεκρές φώκιες, ενώ μόνο το 2021 ο αριθμός εκτοξεύθηκε στις 101. Περισσότερες από τις μισές έφεραν τραύματα που σχετίζονται με αλιευτικό εξοπλισμό. Ιδιαίτερα ευάλωτα είναι τα νεαρά ζώα, τα οποία συχνά παγιδεύονται σε στατικά δίχτυα (gillnets) που παραμένουν για ώρες στον βυθό.
Τα δίχτυα αυτά, σχεδιασμένα για την παθητική σύλληψη ψαριών, λειτουργούν σαν αόρατοι τοίχοι για τα θαλάσσια θηλαστικά. Όταν μια φώκια μπλεχτεί με το κεφάλι ή τα πτερύγιά της, η διαφυγή είναι σχεδόν αδύνατη, με αποτέλεσμα πνιγμό ή σοβαρούς τραυματισμούς. Όπως επισημαίνει ο θαλάσσιος βιολόγος Jan Haelters, μπορεί να φαίνονται λιγότερο επιθετικά από άλλες μορφές αλιείας, αλλά αποτελούν σημαντικό κίνδυνο για τα θηλαστικά, χωρίς ακόμη να υπάρχουν αποτελεσματικά αποτρεπτικά μέσα ειδικά για τις φώκιες.
Στην εξίσωση προστίθεται και η ρύπανση. Έρευνες στον βυθό της Βόρειας Θάλασσας καταγράφουν περίπου 20.000 κομμάτια απορριμμάτων ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, κυρίως σχοινιά και θραύσματα διχτυών. Μικροπλαστικά και χημικά κατάλοιπα συσσωρεύονται στην τροφική αλυσίδα, ενώ ο υποθαλάσσιος θόρυβος από ναυτιλία, στρατιωτικά σόναρ και έργα για υπεράκτια αιολικά πάρκα διαταράσσει περιοχές τροφοληψίας και ανάπαυσης. Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτών των πιέσεων παραμένουν δύσκολο να αποτιμηθούν.
Σε νομικό επίπεδο, η προστασία της φώκιας είναι ισχυρή, τόσο μέσω της ευρωπαϊκής οδηγίας για τους οικοτόπους όσο και μέσω διεθνών συμφωνιών όπως η OSPAR. Ωστόσο, η εφαρμογή τους διαφέρει από χώρα σε χώρα. Η καταγραφή των παρεμπιπτόντων αλιευμάτων είναι ελλιπής και η επιβολή των κανόνων άνιση. Ενώ η Βόρεια Θάλασσα δείχνει σημάδια ανάκαμψης, άλλες περιοχές, όπως η Μεσόγειος, συνεχίζουν να χάνουν πληθυσμούς, με τη μεσογειακή φώκια (μονάχους μονάχους) να αριθμεί πλέον μόλις περίπου 1.000 άτομα.
Η επιστροφή της φώκιας έχει προκαλέσει και πολιτικές εντάσεις. Εκπρόσωποι της αλιείας σε χώρες της Βαλτικής κάνουν λόγο για ζημιές στα αλιεύματα, ενώ το 2024 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επανεξέτασε τη νομιμότητα της απαγόρευσης εμπορίας προϊόντων φώκιας. Σε Φινλανδία και Σουηδία εξακολουθούν να επιτρέπονται εκτεταμένες θανατώσεις, ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο προβλέπεται θανάτωση μεμονωμένων ζώων σε περιπτώσεις ζημιών σε ιχθυοκαλλιέργειες. Παρά ταύτα, η κοινωνική στήριξη παραμένει ισχυρή, με τέσσερις στους πέντε Ευρωπαίους να τάσσονται υπέρ της απαγόρευσης.
Στο Βέλγιο, έχουν ληφθεί πρόσθετα μέτρα: αυστηρότεροι κανόνες για τα ερασιτεχνικά δίχτυα, διεύρυνση προστατευόμενων παράκτιων ζωνών και ενισχυμένες περιβαλλοντικές υποχρεώσεις μέσω του νόμου για το θαλάσσιο περιβάλλον του 2022. Σήμερα, περίπου το 36% της ακτογραμμής και το 22% των παραλιών βρίσκονται υπό καθεστώς προστασίας.
Η επιστροφή τους αποτελεί ένδειξη ανθεκτικότητας των οικοσυστημάτων της Βόρειας Θάλασσας, αλλά και υπενθύμιση της ευθραυστότητάς τους. Το αν αυτή η ανάκαμψη θα διατηρηθεί, θα εξαρτηθεί από τη συνεχή παρακολούθηση, την πολιτική βούληση και την πραγματική εφαρμογή των κανόνων σε μια από τις πιο επιβαρυμένες θάλασσες της Ευρώπης.
Le retour des phoques sur la côte belge
Un symbole de rétablissement, mais une mer du Nord toujours sous pression
Les phoques ont fait un retour remarqué sur la côte belge. Il n’est désormais plus rare de les voir se reposer sur les plages, une scène qui aurait semblé impensable il y a quelques décennies, après une longue période marquée par la chasse, la pollution et la surexploitation des ressources marines. Cette présence croissante est saluée comme un succès écologique, mais elle masque une réalité bien plus nuancée.
Les phoques communs et les phoques gris avaient presque disparu des eaux belges au milieu du XXᵉ siècle. Leur rétablissement progressif n’a été possible qu’avec la mise en place de protections légales, de programmes de réhabilitation et l’amélioration de la qualité de l’eau. Aujourd’hui, l’augmentation des effectifs entraîne la fermeture temporaire de certaines plages, des patrouilles régulières du NorthSealTeam et des campagnes de sensibilisation invitant le public à respecter les distances.
Malgré ces avancées, la mortalité reste préoccupante. Entre 2005 et 2020, 374 phoques morts ont été recensés, un chiffre qui a bondi à 101 en 2021. Plus de la moitié présentaient des blessures liées aux engins de pêche. Les jeunes animaux sont particulièrement exposés aux filets maillants, laissés immobiles sur le fond marin pendant de longues périodes.
Ces filets, conçus pour capturer les poissons, forment pour les mammifères marins des barrières presque invisibles. Une fois pris par la tête ou les nageoires, l’animal peine à se libérer, ce qui conduit souvent à la noyade ou à de graves blessures. Comme le souligne le biologiste marin Jan Haelters, ces engins paraissent moins destructeurs que d’autres techniques, mais ils représentent un danger majeur pour les phoques, sans solution de dissuasion réellement efficace à ce jour.
La pollution aggrave encore la situation. Les relevés du fond de la mer du Nord font état d’environ 20.000 déchets par kilomètre carré, principalement des cordages et des fragments de filets. Les microplastiques et résidus chimiques s’accumulent dans la chaîne alimentaire, tandis que le bruit sous-marin lié au trafic maritime, aux sonars militaires et aux chantiers éoliens perturbe les zones de repos et d’alimentation. Les effets cumulés de ces pressions restent difficiles à mesurer à long terme.
Sur le plan juridique, les phoques bénéficient d’une protection étendue, notamment via la directive européenne Habitats et les accords régionaux de l’Atlantique Nord-Est. Toutefois, leur mise en œuvre demeure inégale. Les données sur les captures accidentelles sont incomplètes et les contrôles varient selon les États. Si la mer du Nord montre des signes encourageants, d’autres régions, comme la Méditerranée, continuent de voir leurs populations décliner, le phoque moine ne comptant plus qu’environ 1.000 individus.
Le retour des phoques alimente aussi le débat politique. Des représentants de la pêche, notamment en mer Baltique, dénoncent des pertes économiques. En 2024, la Commission européenne a réévalué l’interdiction du commerce des produits dérivés du phoque. En Finlande et en Suède, des abattages restent autorisés à grande échelle, tandis qu’au Royaume-Uni, des tirs ciblés sont permis en cas de dommages aux élevages aquacoles. Malgré cela, le soutien de l’opinion publique demeure fort, une large majorité des Européens restant attachée à la protection de l’espèce.
En Belgique, les autorités ont renforcé les mesures : encadrement accru des filets récréatifs, extension des zones protégées et exigences environnementales plus strictes depuis la loi de 2022 sur le milieu marin. Environ 36 % du littoral et 22 % des plages bénéficient désormais d’un statut de protection.
La présence renouvelée des phoques illustre à la fois la capacité de résilience et la fragilité des écosystèmes de la mer du Nord. Leur avenir dépendra de la vigilance scientifique, de décisions politiques cohérentes et de l’application effective des règles dans l’une des mers les plus exploitées d’Europe.
Photos: Newsville.be