Το φαινόμενο των Παγκοσμίων (ή Διεθνών) Εκθέσεων δεν είναι καινούριο. Αντιθέτως, είναι μια ιστορία που πάει πολύ πίσω, ή τουλάχιστον αρκετά περισσότερο απ’ όσο μπορεί κανείς να πιστεύει. Κι είναι αλήθεια πως η Παγκόσμια Έκθεση που αποφασίστηκε να φιλοξενήσουν οι Βρυξέλλες το 1958, είχε μια ιδιαίτερη πρωτιά: αυτή της πρώτης διεθνούς έκθεσης που θα γινόταν υπό την αιγίδα του Bureau International des Expositions, μετά το πέρας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Τα κράτη άφηναν πίσω τους τον μεγάλο πόλεμο και επεδείκνυαν τα τεχνολογικά και αρχιτεκτονικά τους επιτεύγματα. Εξού και το επίσημο θέμα της έκθεσης: «bilan du monde, pour un monde plus humain» (Αξιολόγηση του Κόσμου για έναν πιο ανθρώπινο κόσμο).
Μέχρι και η Σοβιετική Ένωση συμμετείχε, αν και δεν έλειψαν –ασφαλώς- τα ψυχροπολεμικά παιχνίδια.
Σε γενικές γραμμές ωστόσο, η παγκόσμια έκθεση ήταν μια λαμπρή γιορτή της μεταπολεμικής Ευρώπης με ό,τι αυτό συνεπάγεται όσον αφορά τα επιτεύγματα της τεχνολογικής κυρίως, προόδου.
Το Βέλγιο, σαν χώρα υποδοχής, δεν ήταν πρωτάρα. Είχε ήδη φιλοξενήσει τις Διεθνείς εκθέσεις άλλες 11 φορές κι αυτή ήταν μάλιστα η 5η που οι Βρυξέλλες θα ήταν η οικοδέσποινα πόλη (είχαν προηγηθεί αυτές του 1888, 1897, 1910 και 1935). Το δυνατό της χαρτί, κι αυτό που έμελλε να γίνει ατραξιόν της πόλης εις το διηνεκές, δεν είναι άλλο από μια μεγάλη κατασκευή, που τότε επονομάστηκε «το Άιφελ των Βρυξελλών». Το Atomium.
Σχεδιασμένο αρχικά για να διαρκέσει μόνο έξι μήνες, το αρχιτεκτόνημα των André και Jean Polak, σε σχέδια του αρχιτέκτονα André Waterkeyn, αναπαριστά την κυψελίδα ενός κρυστάλλου σιδήρου, μεγεθυμένη κατά 165 δισεκατομμύρια φορές, με κάθετο σώμα διαγώνια, σωλήνες κατά μήκος των 12 άκρων του κύβου και από τις 8 κορυφές προς το κέντρο.
Η κατασκευή του Atomium. 1958. (photo: Dolf Kruger)
Εννέα σφαίρες από ατσάλι διαμέτρου 18 μέτρων συνδέονται μέσω σωλήνων που περιέχουν κυλιόμενες σκάλες μέχρι 35 μέτρων, μεταξύ των μεγαλύτερων στην Ευρώπη. Παράθυρα στην κορυφαία σφαίρα παρέχουν μια πανοραμική άποψη των Βρυξελλών.
Κι αν στο τεχνολογικό κομμάτι το Βέλγιο πήρε άριστα, στο ανθρωπιστικό όχι μόνο απογοήτευσε, αλλά το κοινωνικό στίγμα στην συνείδηση του βελγικού λαού παραμένει ανεξίτηλο.
Ο λόγος, για τον «ανθρώπινο ζωολογικό κήπο». Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως βρισκόμαστε στο 1958. Το Βέλγιο έχει ακόμα υπό τον ζυγό του το (βελγικό ακόμα) Κονγκό, ένα αχανές και πλούσιο αφρικανικό κράτος, που σαν αποικία έδιδε κύρος στο Βέλγιο και τον μονάρχη του, τον Λεοπόλδο ΙΙ. Ο πλούτος του Βελγικού Κονγκό (έδαφος που τότε περιελάμβανε πλην του σημερινού Κονγκό και εδάφη της Ρουάντας και του Μπουρουντί) ήταν εξάλλου και το αντικείμενο της έκθεσης: Το λεγόμενο «Kongorama», όπου μέσω επτά περιπτέρων διαφημιζόταν ο πλούτος της όμορφης αυτής αφρικανικής χώρας, οι εξορύξεις, η γεωργία κ.ά. Ήταν όμως το village indigène αυτό που τράβηξε τα βλέμματα. Κι εκεί μάλλον εντοπίζεται το πρόβλημα, όχι μόνο του Βελγίου, αλλά ολόκληρου του Δυτικού Κόσμου. Στο ότι κυριολεκτικά τράβηξε τα βλέμματα, αντί να προκαλέσει την αποστροφή.
Σύμφωνα με τα στοιχεία, στο «χωριό» είχαν μεταφερθεί 598 Κονγκολέζοι (άνδρες, γυναίκες και παιδιά), οι οποίοι ασχολούνταν με χειροποίητες κατασκευές και παρόμοιες δραστηριότητες. Ο κόσμος τους θαύμαζε, κι όταν εκείνοι τύχαινε να μην κάνουν κάτι ενδιαφέρον ή εντυπωσιακό στα μάτια των λευκών θεατών, οι τελευταίοι τους έριχναν από κέρματα έως μπανάνες.
O «ανθρώπινος ζωολογικός κήπος». Πλάνο, όπως προβλήθηκε σε εκπομπή της βελγικής τηλεόρασης
Ύστερα από διαμαρτυρίες των ίδιων των Αφρικανών καθώς και τον θάνατο ορισμένων εξ αυτών, το απάνθρωπο αυτό «θέαμα», ο ανθρώπινος ζωολογικός κήπος, έκλεισε, παρόλο που η έκθεση συνεχίστηκε. Έμελλε να είναι κι ο τελευταίος.
Το Κονγκό απέκτησε την ανεξαρτησία του δυο χρόνια αργότερα.
Στην Διεθνή Έκθεση του 58 συμμετείχαν συνολικά πάνω από 40 χώρες. Η Ελλάδα ωστόσο ήταν απούσα, παρ’όλο που στον αρχικό σχεδιασμό επρόκειτο να συμμετάσχει.
Το ελληνικό περίπτερο μάλιστα σχεδιαζόταν ήδη από το 1955, ύστερα από την επίσημη πρόσκληση των Βρυξελλών και της αποδοχής της από το τότε Υπουργείο Εμπορίου. Ο χώρος που είχε δοθεί στην Ελλάδα για το δικό της περίπτερο, ήταν ένας μικρός λόφος στα πέριξ της τοποθεσίας του Heysel, και στα προσχέδια για τον χαρακτήρα της ελληνικής συμμετοχής είχε δοθεί βαρύτητα τόσο στην αρχιτεκτονική του χώρου αλλά και το πρόγραμμα των θεμάτων και εκθεμάτων. Η αρχική αυτή μελέτη, παρ’ όλο που πέρασε από διάφορα εξελικτικά στάδια, πήρε την έγκριση το 1957, έναν χρόνο πριν την Έκθεση. Ωστόσο, τα εμπόδια στην ανάληψη του έργου –αν και είχε τεθεί ανοιχτή δημοπρασία για αυτήν- και οι πιστώσεις για την εκτέλεσή του, ανάγκασαν την ελληνική κυβέρνηση να αποσύρει την συμμετοχή.
Σχέδιο του ελληνικού περιπτέρου. (αρχείο Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος)
Κι αν η Ελλάδα δεν εκπροσωπήθηκε επισήμως, υπήρξε ελληνικό έργο στην Έκθεση. Αυτό εντοπιζόταν στο περίπτερο της Philips. Της γνωστής εταιρίας ηλεκτρονικών, που διέθετε το δικό της περίπτερο στο Expo 58. Το… ηλεκτρονικό ποίημα, του Λε Κορμπυζιέ και του Ιάννη Ξενάκη.
Το έργο ανατέθηκε στον συνεργάτη τότε, του Ιάννη Ξενάκη, Λε Κορμπυζιέ, ο οποίος με την σειρά του ανέθεσε ένα μεγάλο τμήμα αυτού, που αφορούσε το εξωτερικό κέλυφος του περιπτέρου, στον Ξενάκη. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου σήμερα θεωρείται ότι έγινε από τον Ξενάκη, με ταυτόχρονη συμμετοχή στον μουσικό τομέα, του γαλλικής υπηκοότητας, αμερικανού συνθέτη Εντγκάρ Βαρέζ.
Όπως χαρακτηριστικά γράφει και ο ίδιος ο Ξενάκης: «…μια εννοιολογική συνείδηση, η αφαίρεση, και μια τεχνική υποδομή, η ηλεκτρονική, κινούν σήμερα τον ανθρώπινο πολιτισμό». Θα λέγαμε λοιπόν πως «γόνος» αυτών των σκέψεων ήταν το διάσημο περίπτερο της Philips.
Η αρχική ιδέα ήταν μια εξωτερική φόρμα παραγόμενη από ένα μαθηματικό αλγόριθμο, και ένα εσωτερικό όπου θα έδινε την αίσθηση στους επισκέπτες ότι βρίσκονται στο στομάχι μίας αγελάδας. Το πρόγραμμα ήταν για συγκεκριμένο αριθμό επισκεπτών κάθε φορά και διαρκούσε δέκα λεπτά εκ των οποίων κατά τα δύο πρώτα, μέχρι να εισέλθουν όλοι οι επισκέπτες, ακούγονταν ένα εισαγωγικό μουσικό κομμάτι του Ξενάκη και έπειτα, τα επόμενα οκτώ λεπτά, ένα σύνολο ήχων (της μουσικής του Βαρέζ), εικόνων, φωτός και χρωμάτων ταξίδευε τους θεατές σε μια «άλλη» πραγματικότητα στο τέλος της οποίας εξέρχονταν από μια άλλη έξοδο, σαν να είχαν «χωνευτεί». Σκοπός του όλου έργου ήταν μέσω της χρήσης της τεχνολογίας της συγκεκριμένης εταιρείας να φανεί η «υπεροχή» της σε αυτόν τον χώρο.
Το περίπτερο της Philips, σε σχέδια Λε Κορμπυζιέ και Ξενάκη
Ένα ακόμα αξιοσημείωτο της Έκθεσης, ήταν ότι προσκλήθηκαν κριτικοί και κινηματογραφιστές από όλο τον κόσμο για να ψηφίσουν τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών.
Η κριτική επιτροπή απαρτιζόταν από μια ομάδα νέων –τότε- σκηνοθετών, ανάμεσά τους και ο Μιχάλης Κακογιάννης (οι υπόλοιποι ήταν οι Ρόμπερτ Άλντριχ, Χουάν Μπαρδέμ, Αλεξάντρ Αστρίκ, Σατιατζίτ Ράι, Φραντσέσκο Μαζέλι και Αλεξάντερ Μακέντρικ) οι οποίοι επρόκειτο να αναδείξουν το κορυφαίο φιλμ. Κάτι που όμως δεν έπραξαν, και αντ’ αυτού συνέταξαν μια λίστα με τα 12 κορυφαία φιλμ μέχρι τότε. Φιλμ όπως το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» του Σεργκέι Άιζενσταϊν, ο «Πυρετός του Χρυσού» του Τσάρλι Σάπλιν, ο «Κλέφτης Ποδηλάτων» του Βιτόριο ντε Σίκα, ο «Πολίτης Κέιν» του Όρσον Γουέλς και η «Μεγάλη Χίμαιρα» του Ζαν Ρενουάρ.
Επιστρέφοντας στα περιστατικά που έκαναν την Διεθνή Έκθεση του 58 αλησμόνητη, για μια πληθώρα λόγων και γεγονότων, δεν γίνεται να παραληφθεί αυτό που αφορά το χειρόγραφο του Μότσαρτ.
Ένα κομμάτι από την παρτιτούρα του «Ρέκβιεμ» του Μότσαρτ εκτίθετο εκεί, το οποίο είχε πάνω την φράση «quam olim d: c», δια χειρός του ίδιου του συνθέτη. (η φράση αφορά οδηγία για το παίξιμο, αφού ουσιαστικά δηλώνει πως η φούγκα Quam Olim, από το Domine Jesu πρέπει να παιχτεί da capo, να επαναληφθεί δηλαδή μετά το τέλος του Hostias). Κάποια στιγμή, κάποιος άγνωστος κατάφερε να αποκτήσει πρόσβαση στο σημείο που φυλασσόταν και έσκισε το σημείο αυτό, με το χειρόγραφο του Μότσαρτ. Έκτοτε, δεν έχει βρεθεί ούτε το κομμάτι που λείπει, ούτε φυσικά ο δράστης.
To κατεστραμμένο χειρόγραφο του Μότσαρτ
Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό όχι μόνο γιατί προκλήθηκε φθορά σε ένα ιστορικό κειμήλιο, αλλά και γιατί πιστεύεται από αρκετούς ότι η φράση αυτή που αποσπάστηκε από το χειρόγραφο είναι η τελευταία που έγραψε ο Μότσαρτ πριν πεθάνει. Εικάζεται δε πως αυτός είναι και ο λόγος που εκλάπη, διότι ο δράστης πιθανόν μοιραζόταν ακριβώς την ίδια πεποίθηση.
Τέλος, σε αρχιτεκτονικό επίπεδο τα φώτα έπεσαν πάνω στο περίπτερο της –ενωμένης ακόμα- Γιουγκοσλαβίας. Έργο του διάσημου μοντερνιστή Βιέντσεσλαβ Ρίχτερ, το περίπτερο που έμοιαζε να αιωρείται από 6 χαλύβδινα καλώδια, αντηχούσε με την χάρη του και την απλότητά του αλλά και την αυτοτέλεια του. Μια αυτοτέλεια –τηρουμένων των αναλογιών- όχι εφάμιλλη μ’ αυτή που επέδειξε σε εθνικό επίπεδο η χώρα. Το περίπτερο μετά το πέρας της έκθεσης διαλύθηκε και ξαναφτιάχτηκε στο Wevelgem του Βελγίου, όπου λειτουργεί ακόμα σαν σχολείο.
Το περίπτερο της Γιουγκοσλαβίας, δια χειρός Βιέντσεσλαβ Ρίχτερ
Η Διεθνής Έκθεση του 1958 δεν ήταν ούτε η καλύτερη, ούτε η χειρότερη. Η έκθεση που διοργάνωσαν οι Βέλγοι μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου πολέμου κι ένα χρόνο μετά την ίδρυση της ΕΟΚ, στα πλαίσια της ειρηνικής συνεργασίας των χωρών αλλά συνάμα μέσα σε ένα πλαίσιο μεγάλων αντιφάσεων, άφησε σίγουρα την παρακαταθήκη του, ιδιαίτερα στην οικοδέσποινα χώρα. Το Atomium όχι μόνο επέζησε αλλά κατέστη κι ένα δημοφιλές τουριστικό αξιοθέατο, σε σημείο που να θεωρείται ως και εθνικό σύμβολο του Βελγίου. Επιπλέον, ο τελευταίος «ανθρώπινος ζωολογικός κήπος» αλλά και συλλήβδην οι θηριωδίες των Βέλγων στην Αφρική, αποτελούν ακόμα αγκάθι στη συλλογική μνήμη της χώρας, η οποία ακόμα δυσκολεύεται να κοιτάξει κατάματα το αποικιακό παρελθόν της.