Ελληνική γλώσσα: Μύθοι και αλήθειες, δάνεια και αντιδάνεια, από τον Νίκο Σαραντάκο

Του Αριστείδη Λαυρέντζου

Μια πολύ ενδιαφέρουσα διάλεξη για την ελληνική γλώσσα δόθηκε την Κυριακή 4 Μαρτίου από τον Νίκο Σαραντάκο, εμβριθή και ιδιαίτερα ενεργό μελετητή της ελληνικής γλώσσας. Η διάλεξη, οργανωμένη από τον Ελληνικό Κύκλο Σύγχρονων Μελετών – πασίγνωστο ως ΚΥΚΛΟ, από το πλούσιο έργο του, πραγματοποιήθηκε στην κατάμεστη αίθουσα του Πολυχώρου CliqueArt των Βρυξελλών (Woluwe-St-Pierre).

Ο ομιλητής, χημικός μηχανικός, πτυχιούχος αγγλικής φιλολογίας και μεταφραστής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, έχει εκδώσει δύο συλλογές διηγημάτων και πέντε βιβλία για τη γλώσσα. Τέσσερα από αυτά, δημοσιευμένα από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, ήταν διαθέσιμα στο χώρο της διάλεξης και έγιναν ανάρπαστα: Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία (2009), Λέξεις που χάνονται (2011), Λόγια του Αέρα και άλλες 100 παγιωμένες εκφράσεις (2013), Γλώσσα μετ’εμποδίων (2007). Διατηρεί επίσης ένα πολύ ενδιαφέρον ιστολόγιο με τίτλο «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Ο πλήρης τίτλος της διάλεξης ήταν «Ελληνική γλώσσα: Μύθοι και αλήθειες, δάνεια και αντιδάνεια». Ευρύτατο θέμα, το οποίο κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον του ακροατηρίου καθ’όλη τη μεγάλη διάρκεια της ομιλίας (μιάμιση ώρα) και τη μία ολόκληρη ώρα ερωτήσεων (μία ώρα) που θα συνεχιζόταν ακόμα περισσότερο αν δεν τη διέκοπτε, για λόγους χρονικών ορίων, το μέλος του Δ. Σ. του ΚΥΚΛΟΥ Κωστής Γεραρής, ο οποίος και παρουσίασε εύγλωττα τον ομιλητή στην αρχή της διάλεξης.

Δεν θεωρώ σκόπιμο να προσπαθήσω να συνοψίσω εδώ το όλο περιεχόμενο της διάλεξης, διότι μπορεί ο/η κάθε ενδιαφερόμενος/η να τη βρει ολόκληρη δημοσιευμένη από τον ομιλητή σήμερα στο ιστολόγιο του (εδώ), πράγμα που είναι μια επιπλέον επιβεβαίωση της σοβαρότητάς του. Αυτό που θέλω να τονίσω είναι το πνεύμα που πέρασε ο ομιλητής στο ακροατήριο και η διάδραση με αυτό, η οποία παρατηρήθηκε όχι μόνο από τις πολλές ερωτήσεις στο τέλος, αλλά και από την – επιτρέψτε μου την αντιφατική φράση – εύγλωττη σιωπή του ακροατηρίου κατά τη διάρκεια της διάλεξης. Μύθοι όπως αυτός που έχουμε ακούσει οι περισσότεροι, ότι η ελληνική γλώσσα έχασε για μία ψήφο έναντι της αγγλικής να αναδειχθεί η επίσημη γλώσσα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής καταρρίφθηκαν πολύ εύκολα από τον ομιλητή. Κάποιοι άλλοι, όπως οι φράσεις που χρησιμοποίησαν οι αντίπαλοι της δημοτικής για να την δυσφημήσουν – π.χ. ότι δήθεν ο Αλέξανδρος Πάλλης, στη μετάφρασή του της Καινής Διαθήκης (1901) αποκάλεσε τον Μυστικό Δείπνο «κρυφό τσιμπούσι» και ότι το «μνήσθητί μου, κύριε, όταν έλθης εν τη βασιλεία σου» το μετέφρασε «θυμήσου με αφέντη όταν έρθεις στα πράματα» – προκάλεσαν την εύκολη θυμηδία του ακροατηρίου αλλά απορούμε με το ότι υπήρξαν άνθρωποι που φανατίστηκαν με αυτά στον καιρό τους εναντίον της δημοτικής γλώσσας πιστεύοντάς τα. Για παράδειγμα, όπως ορθά παρατηρεί ο ομιλητής, η φράση «Μυστικός Δείπνος» δεν υπάρχει ως τέτοια σε κανένα από τα Ευαγγέλια (δημιουργήθηκε μεταγενέστερα από την Ιερά Παράδοση και άρα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο μετάφρασης στο πλαίσιο των Ευαγγελίων). Άλλοι μύθοι που καταρρίφθηκαν από τον ομιλητή ήσαν, για παράδειγμα, το ότι η ελληνική γλώσσα έχει έξι εκατομμύρια λέξεις (και άρα είναι ανώτερη της αγγλικής που έχει μόνο 490.000) και ότι οι λέξεις της έχουν πρωτογένεια ενώ σε όλες τις άλλες γλώσσες οι λέξεις είναι αποτέλεσμα απλής σύμβασης (Για την εξήγηση της διαφοράς, βλ. το πλήρες κείμενο της διάλεξης του ομιλητή).

Αναφορά έγινε στο πλήθος των λέξεων που η ελληνική γλώσσα δάνεισε σε άλλες γλώσσες εμπλουτίζοντάς τες: telephone, tragedy, philosophy κλπ. Κάποιες άλλες ελληνογενείς λέξεις έχουν απομακρυνθεί από την αρχική έννοια στα ελληνικά, π.χ. το γερμανικό Apotheke (από το ελληνικό αποθήκη) που όμως στα γερμανικά σημαίνει φαρμακείο.

Ως προς τα αντιδάνεια – που κάποιοι από το ακροατήριο τα μάθαιναν για πρώτη φορά – είναι στοιχεία μιας γλώσσας που αφού εισαχθούν ως δάνεια σε άλλη γλώσσα και προσαρμοστούν φωνολογικά και μορφολογικά στο σύστημά της, επιστρέφουν συνήθως αλλοιωμένα στη γλώσσα «εκκίνησης» (εν προκειμένω, την ελληνική). Π.χ. η λέξη μπάνιο επιστρέφει, ως αντιδάνειο, από τη λέξη bagno της ιταλικής, η οποία την είχε πάρει ως «δάνειο», από το αρχαιοελληνικό βαλανεῖον που σημαίνει χώρος λουτρού (salle de bain). Επίσης (δικό μου παράδειγμα) η λέξη παλάβρα που σημαίνει ανόητος λόγος, παλαβομάρα, ελήφθη ως αντιδάνειο, από το αγγλικού palaver (=φλυαρία) ή το παρεμφερές γαλλικό palabre ή το ισπανικό palabra (=λέξη), που το είχε πάρει δάνειο από το λατινικό parabola και εκείνο από το ελληνικό παραβολή (παραβολή του Χριστού). Μεγάλο ταξίδι, πλήρης αλλαγή στο νόημα!

Συζητήθηκαν επίσης θέματα ορολογίας που χρειάστηκε να δημιουργηθεί από τους ελληνόγλωσσους μεταφραστές στην Ευρωπαϊκή Ένωση (εδώ ο ομιλητής αντλούσε άνετα από τον επαγγελματικό του χώρο), ορθογραφίας και μεταγραφής ξένων λέξεων στα ελληνικά (Σαίξπηρ ή Σέξπιρ;) και ελληνικών λέξεων στο λατινικό αλφάβητο (Ιωακειμίδης / Ioakimidis ή Ioakeimidis ?) και άλλα.

Στο κεφάλαιο των συμπερασμάτων, η βουβή αλλά σαφής ψήφος του ακροατηρίου συμμερίσθηκε την άποψη του ομιλητή ότι η κατάρριψη μύθων περί την ελληνική γλώσσα, όπως οι παραπάνω, κάθε άλλο παρά τη φτωχαίνει, διότι η γλώσσα μας εμπλουτίζεται διαρκώς από νέες λέξεις στη δημιουργία και καθιέρωση των οποίων συμβάλλουν γλωσσολόγοι, μεταφραστές και λοιποί «επαγγελματίες της γλώσσας» αλλά εξίσου και οι λογοτέχνες, οι ποιητές και η παρατεινόμενη λαϊκή έκφραση.

Κάποιοι από το ακροατήριο διαφώνησαν ως προς ορισμένες ερμηνείες του ομιλητή, ο οποίος έχει και την ευπρέπεια να δημοσιεύει σήμερα τις περισσότερες ερωτήσεις στο ιστολόγιό του. Κάποιοι άλλοι, σε κατά μέρος συζητήσεις, έδειξαν να είναι περισσότερο απαιτητικοί ως προς την εμβάθυνση της παρουσίασης ή την απουσία παρουσίασης διαφόρων πτυχών του θέματος. Κατά την άποψή μου, αυτό δείχνει μια ζωντάνια στην επικοινωνία και προοιωνίζει επόμενες διαλέξεις και συζητήσεις γύρω από το θέμα, το οποίο ευτυχώς παραμένει ανεξάντλητο. Ως μία τελευταία παρατήρηση, κινούμενος και πάλι από παρασκηνιακές συζητήσεις (ο τεράστιος χρόνος της διάλεξης και των ερωτήσεων δεν μπορούσε να επαρκέσει για όλα), κάποιοι σχολίασαν το βιογραφικό του ομιλητή ως προς την περί τη γλώσσα επιστημονική ειδίκευσή του. Το αναφέρω για να εκφράσω τη δική μου γνώμη, ότι βρίσκω το βιογραφικό του Νίκου Σαραντάκου πλουσιότατο και με αρκετές ενδιαφέρουσες πηγές πέραν του συνήθους: ένας άνθρωπος των θετικών επιστημών (χημικός μηχανικός) που καταλήγει να αφιερώνεται στη γλώσσα δεν μπορεί παρά να συνεισφέρει τον πλούτο της σκέψης των θετικών επιστημών που λείπει από τους «αποκλειστικά φιλολόγους»· επίσης, από την ιδιότητά του ως μεταφραστή της Ευρωπαϊκής Ένωσης εμπλουτίζει τη γλώσσα με τη ζύμωση που γίνεται διαρκώς στον μεγαλύτερο αυτό παγκόσμιο μεταφραστικό οργανισμό – κάτι που δεν είναι σε θέση να το κάνει ο τρεφόμενος μόνο με ελληνικές πηγές και διαμένων μόνιμα στην Ελλάδα· κ.ο.κ. – και κυρίως, το έργο της συγγραφής του και της επιμελούς τήρησης του ιστολογίου του που απαιτούν ολοκληρωτικό δόσιμο στη γλώσσα τον δικαιώνουν ως ειδικό περισσότερο π.χ. από έναν πανεπιστημιακό γλωσσολόγο με πενιχρό έργο. Για να κλείσω με μια από τις πιο αγαπημένες μου φράσεις, Το πνεύμα όπου θέλει πν(έ)ει (Κατά Ιωάννην, 3:8) – και όχι μόνο στις έδρες των Φιλοσοφικών Σχολών.

Στον ΚΥΚΛΟ που ήταν παρών με τον Πρόεδρό του Βασίλη Ντανίλωφ, τη Γραμματέα Μαρία Πατακιά, τα μέλη του Δ. Σ. Άντα Σωτηροπούλου και Κωστή Γεραρή, στον υπεύθυνο της αίθουσας του CliqueArt Πάνο Γουργιώτη (και όσους δεν γνωρίζω ακόμη), θερμά συγχαρητήρια.

Ένα μικρό απόσπασμα της ομιλίας (βίντεο: Newsville.be)