«Το κείμενο έχει σκοπό να ταρακουνήσει. Κατάφερε να κλονίσει»

Η διεισδυτική ματιά του Γιάννη Ρόδιου αναλύει την θεατρική παράσταση «Δεσποινίς Μαργαρίτα» της θεατρικής ομάδας Y-GREC.

Γράφει ο Γιάννης Ρόδιος

Με συγκλονιστική επιτυχία παρουσίασε η θεατρική ομάδα Y-GREC το έργο «Δεσποινίς Μαργαρίτα» του Ρομπέρτο Ατάιντε, σε σκηνοθεσία Γιάννη Γαβρά, στις 14 και 15 Μαΐου. Τον μοναδικό ρόλο του έργου υποδύθηκε ο Αναστάσιος Ζαχαριάς. Η τετριμμένη φράση στην αρχή αυτού του κειμένου δεν επιλέχθηκε τυχαία. Το κείμενο έχει σκοπό να ταρακουνήσει. Η μεταφορά του στη σκηνή από την Y-GREC πήγε ένα βήμα παραπέρα· κατάφερε να κλονίσει, για λόγους που έχουν να κάνουν και με τις ιδιομορφίες της ελληνικής κοινωνίας, τις οποίες άθελά μας, λίγο ως πολύ, όλοι όσοι διαμένουμε στις Βρυξέλλες κουβαλάμε. Ενίοτε καταφέρνουμε να τις αποβάλλουμε ή έστω να τις αντιμετωπίσουμε με κριτικό πνεύμα. Παραστάσεις όπως αυτή σαφέστατα συμβάλλουν σε τούτο.

Η Δεσποινίς Μαργαρίτα του Ρομπέρτο Ατάιντε είναι ένα έργο που θίγει διάφορα ζητήματα με εύστοχους και μερικές φορές όχι τόσο εμφανείς παραλληλισμούς. Το κείμενο, κείμενο πρωτίστως αναρχικό και άρα πλήρες πολιτικών και κοινωνικών προβληματισμών, κεντρικό θέμα φέρεται πως έχει την εξουσία σε όλες της τις μορφές: μες στην οικογένεια, μες στο σχολείο και την εκπαίδευση γενικότερα, ως εγγενές χαρακτηριστικό του κράτους, της κοινωνίας, της θρησκείας, της ηθικής και των άλλων· των άλλων, που μπορεί να είναι οποιοιδήποτε τους οποίους συναναστρεφόμαστε ή με τους οποίους ερχόμαστε σε επαφή. Είναι πραγματικά ευφυέστατος ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας παραθέτει τις μορφές που μπορεί να πάρει η εξουσία, αποκαλύπτοντας τον συσχετισμό, την αλληλεπίδραση και κυρίως την αναπαραγωγή των διάφορων εκφάνσεών της. Δασκάλα της δεσποινίδος Μαργαρίτας ήταν η κυρία Μαργαρίτα. Η μία θέριεψε την άλλη. Το όνομα αλλάζει, η ουσία της εξουσίας παραμένει η ίδια και κομμάτι της είναι η καταπίεση. Η αντιπαράθεση βέβαια της εξουσίας του σχολείου με εκείνη της οικογένειας, σε πρώτο, εμφανές, επίπεδο (η δεσποινίς Μαργαρίτα ενημερώνει τους μαθητές της πως αποτελεί τη δεύτερη μητέρα τους), στέκει δίπλα σε άλλες συγκρίσεις, σπάνια δυσδιάκριτες – δεν χρησιμοποίησε εξάλλου ως εργαλείο ο συγγραφέας τον συμβολισμό – αλλά πάντως όχι ρητά εκπεφρασμένες. Τα παραδείγματα του κειμένου πολλά. Η υπακοή και η πειθαρχία τονίζονται συχνά από τη δεσποινίδα Μαργαρίτα, με τρόπο που παραπέμπει στο κράτος και στην επιβολή κοινωνικών κανόνων. Το σεξ και η διαφορετικότητα παρουσιάζονται ως στοιχεία για τα οποία, άμα θέλει (γιατί μπορεί, δεν τίθεται ζήτημα γι’ αυτό), η εκάστοτε εξουσία, σε οποιοδήποτε επίπεδο, έχει λόγο και στα οποία δύναται να αναμιχθεί. Η δεσποινίς Μαργαρίτα στο έργο επιβάλλεται σε μαθητές, σε εφήβους· αναφέρεται όμως πολλές φορές και στη μετά το σχολείο περίοδο της ζωής τους, υπενθύμιση ότι το παιχνίδι συνεχίζεται εσαεί. «Όλος ο κόσμος θέλει να είναι δεσποινίς Μαργαρίτα», μας λέει. Οι εξουσιαζόμενοι θα ήθελαν να είναι εξουσιαστές. Δεν μας ενοχλεί η εξουσία, μας ενοχλεί ότι δεν την ασκούμε εμείς. Η υποκρισία κεντρικό θέμα λοιπόν· και το κείμενο την υπαινίσσεται και σε άλλα επίπεδα. Πέραν τούτου, η συγκεκριμένη παράσταση, με τις επιλογές της, απευθυνόμενη σε ελληνικό κοινό, μας ανάγκασε να στοχαστούμε και για την υποκρισία της ελληνικής νοοτροπίας σε θέματα αντιμετώπισης της σεξουαλικότητας και της διαφορετικότητας, καθώς και για τον στρουθοκαμηλισμό που μας διακατέχει.

Το κεντρικό θέμα ειπώθηκε ότι φέρεται πως είναι η εξουσία. Φέρεται, αλλά δεν είναι κατ΄ανάγκην. Όπως σε κάθε μορφή τέχνης, έτσι και στο θέατρο υπάρχουν πολλές αναγνώσεις, τόσο σε επίπεδο κειμένου, όσο και σε επίπεδο εκτέλεσης. Η Δεσποινίς Μαργαρίτα αποτελεί έργο που κατεξοχήν προσφέρεται για κάτι τέτοιο. Αντί λοιπόν η Δεσποινίς Μαργαρίτα να αποτελεί ένα όχημα με το οποίο καταδεικνύεται με κυνικό τρόπο η δύναμη και η κατάχρηση της εξουσίας, μπορεί να εκληφθεί και ως ένα σχόλιο για υποκρισία της κοινωνίας και της ηθικής της ή, από την άλλη, μία καταγραφή της παραφροσύνης, της ημιμάθειας και, δυστυχώς, της επιρροής ενός ψυχωτικού προσώπου στους μαθητές του. Όταν, επιπλέον, επιλέγεται τον ρόλο να τον υποδυθεί άντρας ηθοποιός, το κοινό καλείται τουλάχιστον να αναρωτηθεί εάν αυτό αλλάζει κάτι στο νόημα του έργου. Κι εδώ υπάρχουν δύο πιθανότητες, που οδηγούν σε διαφορετικούς προβληματισμούς: είτε ο ηθοποιός να εξαφανίσει πλήρως το φύλο του, υποδυόμενος απλά ένα γυναικείο ρόλο, είτε με κάποιο τρόπο να δείξει επί σκηνής αυτήν τη διαφορά φύλου και να την αναγάγει έτσι σε στοιχείο του έργου.

Η θεατρική ομάδα Y-GREC προτίμησε την τελευταία επιλογή. Η τελευταία κίνηση της παράστασης, το γδύσιμο της δεσποινίδας Μαργαρίτας επί σκηνής, δεν άφησε καμία αμφιβολία περί τούτου. Και αυτομάτως προσέθεσε ένα ακόμη επίπεδο ανάγνωσης.

Απαιτητικό λοιπόν το έργο και μεγάλο το στοίχημα που αποδέχτηκε ο Γιάννης Γαβράς και η ομάδα του. Και το κέρδισε.

Πρώτον, διότι διατήρησε τη δυνατότητα των πολλαπλών αναγνώσεων. Αυτό αποδείχτηκε και από τις κρίσεις των θεατών μετά τις δύο παραστάσεις. Κοινός παρονομαστής όλων η συγκίνηση και, ίσως το βασικότερο, ο προβληματισμός· γύρω όμως από διαφορετικά θέματα, όπως αναπτύχθηκαν παραπάνω.

Δεύτερον, διότι δεν απέφυγε τις προκλήσεις. Χωρίς – εννοείται – να ήταν αυτοσκοπός, ήταν θαρραλέα η απόφαση η δεσποινίς Μαργαρίτα, μέσω της ερμηνευτικής ικανότητας του Αναστάση Ζαχαριά, να μην παρουσιαστεί απλά ως ένα άτομο με ψυχικές διαταραχές ή εξουσιομανές. Ήταν όλα αυτά, όπως το απαιτεί το έργο, και πολλά άλλα ακόμη, που σόκαρε. Σόκαρε με τα ξεσπάσματά της, με αυτά που δίδασκε στους μαθητές της, με τις κινήσεις της, με αυτά που τόνιζε όταν τα έγραφε στον πίνακα για να μην τα ξεχάσουν (οι μαθητές και πρωτίστως οι θεατές).

Τρίτον, το κέρδισε σκηνοθετικά. Ο Γιάννης Γαβράς έστησε μία σχολική αίθουσα στην οποία κληθήκαμε να συμμετάσχουμε. Αξίζει να τονιστεί ότι στο έργο του Ατάιντε υπάρχει και ένας δεύτερος ρόλος, αυτός του μαθητή. Εν προκειμένω, επιλέχθηκε να δοθεί η δυνατότητα στο κοινό να παίξει το ίδιο αυτόν τον ρόλο. Παρακολουθήσαμε την παράσταση της Πέμπτης, μάθαμε όμως ότι η συμμετοχή του κοινού ήταν διαφορετική τις δύο μέρες. Πέραν τούτου, εύστοχο ήταν το σκηνοθετικό εύρημα του σχολικού πίνακα, πάνω στον οποίο, την ώρα του υποτιθέμενου διαλείμματος, η δεσποινίς Μαργαρίτα πρόβαλε απόσπασμα από ταινία του Αλμοδόβαρ. Ο θεατής κλήθηκε να παρακολουθήσει αυτό το απόσπασμα, με φόντο τις διδαχές της δεσποινίδος Μαργαρίτας επί του πίνακα, με αποτέλεσμα το όλο σκηνικό να φτάσει στα όρια του σουρεαλισμού· μια στιγμή που η παραφροσύνη της παρουσιαζόταν, ή μάλλον επιβαλλόταν, ως κάτι απόλυτα φυσιολογικό.

Η επιλογή του Αναστάση Ζαχαριά για το ρόλο ήταν ένας άλλος βασικός λόγος που κέρδισε το στοίχημα.

Ο Αναστάσης δεν είναι άγνωστος στο κοινό των Βρυξελλών. Για μια ακόμη φορά κατάφερε να εντυπωσιάσει, να κλονίσει, να συγκινήσει και να προβληματίσει. Το πηγαίο ταλέντο του αδιαμφισβήτητο. Για όσους τον γνωρίζουν, δεν ήταν αναμενόμενο τίποτα λιγότερο. Κατάφερε με τις εναλλαγές στην ένταση και τον ρυθμό, με τις εκρήξεις που απαιτούσε ο ρόλος δίπλα σε στιγμές ολύμπιας ηρεμίας, να μεταφέρει επί σκηνής μία δεσποινίδα Μαργαρίτα που ενίοτε φόβιζε και πάντα έπειθε. Η δεσποινίς Μαργαρίτα ήταν απρόβλεπτη· δεν γνώριζες τι θα την εξόργιζε και πότε. Κατάφερε να δείξει με απόλυτη φυσικότητα όλες τις αντιφάσεις της, την ημιμάθειά της, τα απωθημένα της, την εμπάθεια αλλά και τους φόβους της. Γιατί η δεσποινίς Μαργαρίτα, όπως και η κάθε λογής εξουσία, φοβόταν, και ο Αναστάσης κατάφερε να φέρει στην επιφάνεια την πολυπλοκότητα του ρόλου με αφοπλιστική πειστικότητα. Δεν είναι διόλου τυχαίο το ότι ξεχνούσες τον ηθοποιό πίσω από τον ρόλο· για πολλούς θεατές, την ώρα της παράστασης έβλεπαν μόνο μια γυναίκα, τη δεσποινίδα Μαργαρίτα. Σε αυτό οφείλουμε να δώσουμε συγχαρητήρια και στην καταπληκτική δουλειά των Arielle Bouchez και Sam Daheck το αποτέλεσμα της οποίας, σε συνδυασμό με την επιλογή των κοστουμιών, συνέβαλε καίρια στην ερμηνεία του χαρακτήρα.

Αξίζουν πολλά συγχαρητήρια σε όλους τους συντελεστές για αυτήν την παράσταση που είχαμε την τιμή να παρακολουθήσουμε. Μία παράσταση επαγγελματική, τολμηρή, πέρα από την πεπατημένη, σοκαριστική – ως όφειλε – και πηγή έντονου προβληματισμού. Ένα έργο που οπωσδήποτε μας δίνει πολλές προσδοκίες για το μέλλον του ερασιτεχνικού θεάτρου στις Βρυξέλλες.

 Photo: Νίκος Νυχάς